قیمت نفت شمشیر دو لبه بر گلوی اقتصادهای نفتی

این پژوهش با بررسی وضعیت تکنولوژی در کشورهای توسعه یافته و با تمرکز بر ١٠ مشتری اروپایی نفت ایران، استدلال میکند که با پیشرفت تکنولوژی، صنایع انرژی بر جهان میتوانند در مقابل افزایش قیمت نفت ایستادگی کنند و تقاضای نفت خود را کاهش دهند درنتیجه با افزایش قیمت، کاهش فروش رخ میدهد؛ به بیان دیگر اگر ایران به عنوان یکی از مهمترین کشورهای صادرکننده قصد داشته باشد وضعیت اقتصادی خود را بهبود بخشد چارهای ندارد جز آنکه صنایع پایین دستی نفت را در دستور قرار دهد و توسعه صنعت گاز کشور را بیش از پیش جدی بگیرد. افزایش قیمت نفت دیگر خزانه کشور را پر نخواهد کرد و اکنون باید به فکر تغییر فاز در استراتژی انرژی کشور بود.

صنایع کارخانهای انرژی بر در کشورهای اروپایی ٩/٢٥ درصد از کل انرژی مصرف شده قاره سبز را مصرف میکند؛ این در حالی است که تقاضای نفت کشورهای اروپایی ١٥ درصد از کل تقاضای جهانی نفت را شامل میشود. یک تجزیه و تحلیل سه دهه از صنایع انرژی بر در کشورهای اروپایی واردکننده نفت ایران نشان میدهد که پیشرفت فنی و افزایش قیمت نفت تقاضای این صنایع را کاهش میدهد. حسابداری رشد نشان میدهد که تاثیر انرژی در رشد تولید برای همه کشورها به استثنای فرانسه، ایتالیا، آلمان و انگلستان مثبت گزارش شده است. همچنین پیشرفت فنی نقش مثبتی در دستیابی به رشد تولید در این صنایع بازی کرده است. علاوه بر این پیشرفت فنی در طول زمان سهم هزینه نفت در تولید را در صنایع انرژی بر در کشورهای اتریش، ایتالیا، پرتغال، اسپانیان، سوئد و انگلستان را کاهش داده است.

برای سایر کشورها این تاثیر کاهشی دیده نمیشود؛ بنابراین انتظار میرود روند تاریخی پیشرفت فنی به صنایع کمک کند که سهم مخارج نفت را کاهش دهند. مقادیر منفی کشش قیمتی تقاضای نفت بیانگر آن است که صنایع با افزایش قیمت نفت، تقاضا برای طلای سیاه را کاهش میدهند. مقدار کشش تقاضای نفت به شکل معناداری برای کشورهای آلمان، پرتغال، اسپانیا و سوئد کوچکتر از یک و برای کشورهای بلژیک، فرانسه، هلند و انگلستان بزرگتر از یک درنتیجه مطالعات حاکی از آن است که پاسخ مصرف در قیمت آن معنا مییابد که منجر به اثربخشی سیاستهای قیمت محور میشود. برآورد کششهای بهرهوری نفت نسبت به قیمت آن و پیشرفت فنی نشان میدهد بهره وری نفت در طول زمان همراه با افزایش قیمت آن و پیشرفت فنی افزایش یابد و درنتیجه تقاضای نفت را کاهش میدهد.

پیشرفت فنی دشمن تقاضای نفت

این موارد سبب شده تا دو کارشناس وزارت اقتصاد و امور دارایی نتیجه بگیرند که در طول زمان همراه با پیشرفت فنی و افزایش قثیمت نفت تقاضای آن در صنایع اروپایی کاهش یابد که به موازت این ماجرا درآمدهای نفتی حاصل از فروش نفت خام برای کشورهای صادرکننده محدودتر شود. این نتیجهگیری برای کشوری مانند ایران حائز اهمیت است. بر این اساس توصیه میشود ایران به جای تمرکز بر صادرات نفت خام و خامفروشی به دنبال توسعه راهکارهایی همچون فرآوردههای نفتی و نیز توسعه صادرات گاز طبیعی و برق باشد. جالب توجه است که امریکا و اروپا به تنهایی نیمی از ظرفیت پالایشی جهان را از آن خود دارند در حالی که این رقم در منطقه خاور میانه به عنوان قطب اصلی تولید نفت کمتر از هشت درصد است. همین امر سبب میشود ١٦٠ فرآورده تولید شده از طلای سیاه با قیمتهای به مراتب گزافتر از خود نفت خام به کشورهای تولیدکننده نفت فروخته شود.

افزایش قیمت نفت، اتفاقی خجسته برای کشورهای تولیدکنندگان این ماده سیاه رنگ محسوب میشود. به طور خلاصه افزایش قیمت موجب ارزآوری بیشتر برای کشورهای صادرکننده میشود و طبعا درآمد ارزی یک کشور را افزایش میدهد با این وجود بررسیهای وزارت اقتصاد نشان میدهد که با توجه به پیشرفت فناوری در کشورهای صنعتی (درواقع خریداران اصلی انرژی جهان) موجب شده تا افزایش قیمت نفت با کاهش تقاضا برای آن مواجه شود؛ به بیان سادهتر صنایع جهان به مراتب پیچیدهتر از گذشته هستند و به همین دلیل افزایش قیمت نفت دیگر به معنای افزایش درآمدهای یک کشور تولیدکننده نیست، بلکه میتوان این درآمدها را کاهش دهد.

اکنون بیش از ٧٠ درصدی انرژی موردنیاز انسانها را نفت و گاز و ١٥ تا ٢٥ درصد آن را زغال سنگ تشکیل میدهد. علاوه بر این حدود ١٠ درصد این نیاز از طریق برق و اتم تامین میشود. البته باید مدنظر داشت برای تولید برق نیز باید از انرژیهایی چون نفت، گاز، آب یا اتم استفاده شود و انرژیهای حاصل از نیروی برق، اتم و زغال سنگ معمولا تنها به انرژیهای حرارتی، گرمایی و مکانیکی تبدیل میشوند. حال آنکه نفت به علت کاربرد وسیع در صنایع گوناگون علاوه بر تامین انرژیهای حرارتی و مکانیکی قابل تبدیل به فرآوردههای مختلف شیمیایی و قابل استفاده در شیمی صنعتی است.

براساس تحقیقی که سمیه اعظمی و صبا لبابی میرقوامی برای وزارت اقتصاد انجام دادند، آمده است که ایران با در دست داشتن ١٠ درصد ذخایر نفتی جهان و ١٣ درصد ذخایر نفتی اوپک پس از کشورهای ونزوئلا، عربستان و کانادا در جایگاه چهارمین تولیدکننده مهم جهان قرار دارد. ٦٠ درصد نفت ایران به چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و ٤٠ درصد نیز به کشورهای اروپایی ارسال میشود. تقاضای نفت کشورهای اروپایی ١٥ درصد از کل تقاضای جهان را شامل میشود. پیشرفت فنی و قیمت انرژی دو محرک بزرگ تغییر تقاضای انرژی هستند.

در این تحقیق به بررسی وضعیت ١٠ کشور اروپایی واردکننده نفت ایران پرداخته شده است. این کشورها عبارتند از: اتریش، بلژیک، آلمان، ایتالیا، پرتغال، فرانسه، اسپانیا، هلند، سوئد و انگلستان. بررسیهایی که از سال ١٩٧٠ میلادی و پس از شوک بزرگ نفتی انجام شده نشان میدهد پیشرفت فنی در کشورهای صنعتی در تقاضای نفت این کشورها موثر بوده و تقاضای انرژی را کاهش داده است. بهطور مثال گزارشی که بر صنایع انرژی بر کشوری مانند هند، که چندان هم صنعتی و توسعه یافته محسوب نمیشود، حاکی از آن است که صنایع این کشور در فاصله سالهای ١٩٧٣ تا ٢٠١٢ پیشرفت فنی را همراه با کاهش هزینه انرژی تجربه کردند. افزایش قیمت انرژی منجر به کاهش تقاضای آن و پیشرفت فنی انباشه شده در اکثر صنایع میشود. رشد بهرهوری انرژی توسط قیمت انرژی و همچنین پیشرفت فنی ممکن خواهد شد.