تجارت با ترکیه در ریل جدید

برخی کشورها به بستن پیمانهای دوجانبه با کشورهای عمده تجاری خود روی میآورند که انتظار میرود نتیجه بازی برای دو طرف برد- برد باشد. ایران نیز اولین پیمان پولی دوجانبه را با ترکیه به امضا رسانده که براساس آن «ریال» و «لیر»، جایگزین ارزهای مرجع در مبادلات کالایی خواهد شد.

امضای پیمان پولی بین ایران و ترکیه چه تاثیری در تجارت دو کشور خواهد داشت؟ اگرچه به گفته فعالان اقتصادی این پیمانها با مزایایی از قبیل کاهش هزینههای انتقال پول و تسهیل در روابط بانکی همراه خواهد بود، اما در این میان ملاحظاتی نیز وجود دارد.  نخست اینکه باید در تعهدات پولی دوجانبه، دو طرف به اندازه کافی پول یکدیگر را قبول داشته باشند. دوم اینکه باید به اهمیت وزنهای تجاری و تنوع کالاهای تجاری توجه شود. در واقع تنوع کالاهای تجاری بین کشورهای مختلف از اصلهایی است که اگر مورد توجه قرار نگیرد میتواند نتایج این پیمانها را کاهش بدهد. سوم اینکه نوسانات نرخ ارز رایج دو کشور میتواند در نتیجهبخش بودن این پیمانها، چالش ایجاد کند و چهارم اینکه از آنجا که معمولا در این پیمانها تصفیه حساب بهصورت دورهای انجام میشود، باید دید که آیا صادرکنندگان کشور مقابل نیز حاضرند به این شیوه و با گذشت دورهای مشخص تسویه حساب کنند یا خیر؟

چرا ایران و ترکیه پیمان پولی امضا میکنند؟

یکی از مهمترین انگیزههای پیمان پولی دوجانبه ایران و ترکیه، به چشمانداز ۳۰ میلیارد دلاری تجارت دو کشور که چندی پیش از سوی روسای جمهور آنها اعلام شد، برمیگردد. دو کشور ایران و ترکیه برای توسعه روابط مشترک اقتصادی و رساندن مبادلات تجاری به رقم ۳۰ میلیارد دلار، تصمیمات مهمی اتخاذ کردهاند. حسن روحانی اواخر هفته گذشته در جریان سفر رجب طیب اردوغان به تهران در این زمینه اعلام کرد: توسعه روابط بانکی، تجارت با پول ملی، همچنین فعالیت سه مرز میان ایران و ترکیه بهصورت ۲۴ ساعته، از جمله تصمیماتی است که در مذاکرات فشرده دو طرف اتخاذ شدند.

رجب طیب اردوغان رئیسجمهوری ترکیه نیز در این زمینه گفت: با هدف ارتقای حجم روابط به میزان ۳۰ میلیارد دلار، تصمیم گرفتیم همکاریهای بانکهای مرکزی دو کشور و سایر بانکها هر چه بیشتر تقویت شود و بهمنظور نجات روابط اقتصادی خود از فشار ارز، تصمیم گرفتیم مبادلات تجاری خود را با استفاده از پول ملی خودمان انجام دهیم. البته عموما پیمانهای پولی بین کشورها به دو هدف منعقد میشود. نخست به منظور تامین مالی تجارت و دوم؛ به منظور افزایش سرمایهگذاری مستقیم خارجی. حال به نظر میرسد با توجه به چشمانداز تجارت ۳۰ میلیارد دلاری ایران و ترکیه، هدف اول بهعنوان عامل انگیزشی در امضای این پیشنویس که نخستین پیمان پولی ایران با یک کشور است، ایفای نقش میکند. در مجموع اهمیت تجارت و اقتصاد بینالملل در مسیر توسعه از یک طرف و پیچیده شدن روابط بین کشورها با چاشنی تنشهای موجود از سوی دیگر، باعث شده است که کشورها جلوههایی جدید از روابط بینالمللی را بهمنظور دستیابی به اهداف متفاوت ایجاد کنند.

در همین راستا برخی کشورها به بستن پیمانهای دوجانبه با کشورهای عمده تجاری خود روی میآورند. پیمان دوجانبه، یک بازی دوجانبه است که انتظار میرود نتیجه بازی برای دو طرف برد-برد باشد. بنابراین نقطه شروع یک پیمان دوجانبه زمانی جرقه میخورد که دو کشور نهتنها در زمان شروع پیمان بلکه با گذشت زمان و با وجود تغییرات اقتصادی-سیاسی انگیزه کافی برای شروع تعهد داشته باشند. این پیمانها میتوانند دوجانبه یا چندجانبه باشند. از متداولترین نوع این پیمانها میتوان به پیمانهای پولی اشاره کرد که کشورهای مختلف بهمنظور اهداف مختلف با یکدیگر میبندند. ازآنجاکه یک طرف هر تجارت فیزیکی، مراودات پولی است که باید بین دو طرف تجارت صورت گیرد، اغلب کشورهایی که تجارت گسترده با یکدیگر دارند از این پیمانها استفاده میکنند. بنابراین یکی از اهداف این پیمانها تسهیلسازی معاملات و همینطور کاهش اثرات نوسان ارز در روابط بین کشورهای همپیمان است. این پیمان در نهایت منجر به حذف ارز سومی که تا قبل از پیمان در تجارت بین کشورها متداول بود، میشود.

مزایای پیمان پولی ایران و ترکیه

ترکیه یکی از شرکای اصلی تجاری ایران است که در طول سالهای تحریم نیز سعی در حفظ روابط سیاسی و اقتصادی خود با ایران کرده است. از این رو هرگونه اقدامی که موجب تسهیل در روابط تجاری دو کشور شود، میتواند برای تجار مفید باشد. بنابراین فعالان اقتصادی معتقدند این پیمان میتواند مسیر را برای توسعه تجارت هموار کند. از سوی دیگر این پیمانها معمولا بین دو اقتصاد مشابه به لحاظ ساختار تجاری منعقد میشود و ایران و ترکیه نیز از این شباهت برخوردارند. محسن جلالپور، فعال اقتصادی سه مزیت پیمان پولی ایران و ترکیه را برمیشمارد. او میگوید: در شرایطی که ما با پدیده تحریم مواجه هستیم، این پیمان میتواند نیاز به انتقال پول را برای ما برطرف کند، از سویی هزینههای انتقال پول را کاهش دهد و علاوه بر این از نوسانات ارزها در مقابل هم نیز جلوگیری میکند. این فعال اقتصادی با اشاره به رتبه ۵ چین در انعقاد این دست از پیمانها، عنوان میکند: چینیها بیش از ۵۰۰ پیمان پولی را منعقد کردهاند و در اینباره توانستهاند رتبه خود را به ۵ برسانند.

محمدحسین برخوردار، یکی دیگر از فعالان اقتصادی در مورد تاثیر پیمان پولی ایران و ترکیه، به کاهش هزینههای مالی تجارت اشاره میکند و میگوید: این موضوع در کاهش زمان تجارت نیز بسیار تاثیرگذار بوده و میتواند راهگشای توسعه تجارت با این کشور شود. از سوی دیگر بهطور کلی پیمانهای پولی میتواند کشورها را برای تجارت بیشتر ترغیب کند و مسلما پیمان پولی ایران و ترکیه نیز از این قاعده مستثنی نیست. اما در این میان نباید فراموش کرد که همین اندازه که این پیمان برای تجار ایرانی منفعت دارد، مسیر را برای صادرات بیشتر ترکیه به ایران نیز هموار میکند. بنابراین بازرگانان ایرانی باید مراقب باشند که از این شرایط بهره کافی را ببرند و ورود به بازار ترکیه را با این اتفاق، جدی تر بگیرند.

محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات نیز بر این باور است که پیمان پولی بین ایران و ترکیه میتواند با توجه به محدودیت در ایجاد روابط بانکی، این خلأ را تا حد زیادی پر کند. او معتقد است هرچند روابط بانکی پس از لغو تحریمها روزهای بهتری را میگذراند؛ اما هنوز به وضعیت قبل از تحریمها برنگشته است. بنابراین شرایط گشایش اعتبار برای تمام بانکها مهیا نیست و نمیتوانیم از امکانات بانکی موجود در فضای بینالمللی استفاده کنیم. در نتیجه برای خنثی کردن زیانهای ناشی از این محدودیتها، نیاز است روابط تجاری خود را با کشورهای عمده طرف تجاری مان گسترش دهیم. به خصوص به رسمیت شناختن واحد پولی دو کشور میتواند در توسعه روابط، یاری رسان باشد.

ملاحظات پیمانهای پولی

اگرچه این پیمانها تا حدودی تجارت بین کشورهای متعهد را تسهیل میبخشند، اما نکاتی را نیز باید در رابطه با آنها مورد توجه قرار داد. در وهله اول باید در تعهدات پولی دوجانبه، دو طرف به اندازه کافی پول یکدیگر را قبول داشته باشند. در وهله دوم نیز باید به اهمیت وزنهای تجاری و تنوع کالاهای تجاری توجه شود. در واقع تنوع کالاهای تجاری بین کشورهای مختلف از اصلهایی است که اگر مورد توجه قرار نگیرد میتواند نتایج این پیمانها را کاهش بدهد. تراز تجاری بین ایران و ترکیه نشان میدهد که اگرچه ترکیه یکی از اصلی ترین شرکای تجاری کشورمان است اما آمار ۱۰ ساله روند تجاری ایران با ترکیه حاکی از این است که همواره تراز تجاری ایران با این کشور منفی بوده است.

بهطوری که ارزش صادرات ایران به ترکیه در سال ۱۳۸۴، ۲۰۵ میلیون دلار در برابر ۸۶۷ میلیون دلار واردات گزارش شده است. البته روند صادرات در سال ۱۳۹۴ افزایشی بوده و به رقم یک میلیارد و ۳۱۵ میلیون دلار رسیده است. این درحالی است که روند واردات ایران از این کشور در همین سال نیز افزایش یافته و به دو میلیارد و ۹۹۵ میلیون دلار رسیده است. این تحلیل نشان میدهد که ترکیب سبد کالای صادراتی نیز در ۱۰ سال گذشته چندان تغییری نداشته و فرآوردههای مس، روی و مشتقات نفت در صدر فهرست کالاهای صادراتی ایران به ترکیه قرار داشتهاند.

به جز در سال ۱۳۸۹ در تمامی سالها متوسط قیمت واردات بیشتر از متوسط قیمت صادرات بوده اما در مجموع صرفنظر از سالهای ابتدایی فاصله دو کشور در این شاخص قابلتوجه نیست. از سوی دیگر، واردات ترکیه از ایران تقریبا از الگوی مشابهی با واردات این کشور از کل جهان تبعیت میکند. به عبارتی تداوم روابط تجاری با این کشور در شرایط تحریمها نیز از تضمین بیشتری برخوردار است. در وهله سوم نوسانات نرخ ارز رایج دو کشور است که امکان دارد چالش برانگیز باشد. البته معمولا برای جلوگیری از این مساله، قراردادها بهصورت کوتاه مدت اما قابل تمدید منعقد میشود. بازه زمانی پیمان پولی دو جانبه ایران و ترکیه که پیش نویس آن به امضا رسیده، ۳ ماهه است.

در وهله چهارم نیز پذیرش شروط پیمان توسط تجار دو کشور است. به این معنی که بهطور معمول، تصفیه حساب تجار دو کشور باید بهصورت دورهای از سوی بانکهای مرکزی آن کشورها صورت گیرد. باید دید که آیا صادرکنندگان کشور مقابل حاضر به این شیوه از تجارت هستند یا خیر؟ با توجه این ملاحظات، برخی از کارشناسان نیز بر این باورند که بیشتر پیمانهای پولی در دنیا، نتوانستهاند کارنامه خوبی از خود برجای بگذارند. البته تضمینی هم برای عمل به این پیمانها وجود ندارد. برخی اعتقاد دارند که معمولا ماهیت این پیمانها سیاسی بوده تا اقتصادی. به همین دلیل در صورت بروز اختلافات، احتمالا این پیمانها نیز فسخ میشود. بحث انعقاد پیمانهای پولی دو جانبه نیز در ایران جدید نیست. قرار بود ۴ کشور ترکیه، روسیه، عراق و چین بهصورت جداگانه این نوع پیمان را با ایران منعقد کنند. مذاکراتی نیز در این باره انجام شد اما هنوز این تصمیم وارد فاز عملیاتی نشده و تنها ترکیه برای امضای پیش نویس تفاهم پیمان دو جانبه پولی با ایران اقدام کرده است.