پشت صحنه شوی ترامپ

به نوشته رسانهها ترامپ ضمن حفظ برجام از کنگره میخواهد سیاستی سختگیرانهتر درباره ایران اتخاذ کند. در واقع ترامپ سه هدف اصلی را پیگیری میکند؛ اول محروم کردن یا دستکم به حداقل رساندن منافع اقتصادی ایران از برجام، دوم وادار کردن ایران به خروج از برجام بدون هزینه واشنگتن و با هزینه تهران و سوم خلاصی از قانونی که او را وادار میکند تا هر ۹۰ روز یکبار پایبندی ایران به برجام را به کنگره گزارش کند. در توضیح هدف اول باید گفت ترامپ به این نتیجه رسیده که نمیتواند برجام را لغو یا آن را ترمیم کند بنابراین میخواهد فضا را غبارآلود کند تا ایران از بهرهمندی از مزایای اقتصادی رفع تحریمها و برجام محروم شود. براساس قوانین داخلی آمریکا، کنگره ۶۰ روز فرصت دارد تا درباره بازگشت یا عدم بازگشت تحریمها تصمیمگیری کند. به این ترتیب، ترامپ توپ را به زمین کنگره انداخته است. برخی از تحلیلها معتقدند بر خلاف ترامپ، کنگره تمایلی به از بین بردن برجام ندارد. اتحادیه اروپا نیز با رد مواضع هستهای ترامپ، لابی خود برای حفظ این توافق را آغاز کرده است. سخنان ترامپ واکنشهای منفی به همراه داشت و برخی آن را یک سخنرانی فاقد عناصر راهبردی توصیف کردند.

فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز بلافاصله به سخنرانی ترامپ واکنش نشان داد. او گفت: هیچ کشوری در دنیا نیست که مصوبه شورای امنیت را زیر پا بگذارد. برجام در این شورا مصوب شده و لغو آن دست هیچ رئیسجمهوری نیست. رئیسجمهور آمریکا اختیارات زیادی دارد اما لغو برجام از اختیاراتش نیست. این در شرایطی است که بعد از سخنان ترامپ، بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیهای بر پایبندی خود به برجام تاکید کردند. دکتر حسن روحانی، رئیسجمهور نیز به سخنان رئیسجمهور آمریکا پاسخ داد. او با سرزنش ادبیات و سخنان بیپایه و اساس ترامپ درخصوص سپاه پاسداران و استفاده از واژه مجعول به جای خلیج فارس گفت: ملت ایران در برابر هیچ قدرتی سر تسلیم فرو نیاورده و نخواهد آورد. روحانی با اشاره به اینکه سخنان ترامپ نشان داد برجام مستحکمتر از آن چیزی است که این آقا فکر میکند، افزود: آمریکا امروز تنهاتر از همیشه در برابر برجام و توطئههایش علیه ملت ایران است. رئیسجمهور تاکید کرد ایران تا زمانی که حقوقش تامین شود و منافعش اقتضا کند، به برجام به عنوان یک معاهده چندجانبه و بینالمللی احترام میگذارد. او تصریح کرد: اگر روزی منافع ایران تامین نشود و دیگر طرفها تعهدات خود را زیر پا بگذارند درخصوص خروج از برجام درنگ نخواهیم کرد. روحانی با اشاره به اینکه ملت ایران در مسیر پیشرفت اقتصادی دچار تردید نخواهد شد بر اجرای فرمان اقتصاد مقاومتی از سوی مقام معظم رهبری تاکید کرد.

تحلیلگران با استقبال از سیاست دولت برای مقاومسازی اقتصاد ایران در برابر ریسکهای سیاسی بیرونی معتقدند برداشت درست از وضعیت متغیرهای کلان اقتصادی از جمله پیششرطهای حرکت در این مسیر است. گرچه برخی تلاش دارند علت نوسان بازار ارز را به مواضع ترامپ نسبت دهند اما اتفاقات گذشته و تجربههای جهانی نشان میدهد آنچه موجب نوسان در بازار میشود بیعملی در برابر واقعیسازی این نرخ متناسب با روندهای تورمی است. صاحبنظران با اشاره به تهدیدهای گذشته در رابطه با تحریم بنزین تاکید دارند اصلاح قیمتها و واقعیسازی نرخ حاملها موجب شد این حربه تحریمی کند شود. تجربهای که برای نرخ ارز نیز قابل توصیه و تعمیم است.

در آستانه سخنرانی ترامپ، پیشبینیهای زیادی در مورد تصمیم او در قبال برجام به رشته تحریر درآمد. روز گذشته و پیش از سخنرانی ترامپ نیز، نیویورکتایمز در گزارشی تحلیلی سرنوشت تصمیم برجامی رئیسجمهور آمریکا را چنین پیشبینی کرده بود: ترامپ روز جمعه سرانجام تهدیداتش را درخصوص برجام عملی خواهد کرد. اما برخلاف نگرانیهای مدافعان برجام، ترامپ قصد ندارد توافق را نابود کند یا حتی آن را از نو بنویسد. ترامپ در سخنرانی روز جمعهاش خواهد گفت که پایبندی ایران را تایید نمیکند. به این ترتیب، اختیار تصمیمگیری درباره اعمال مجدد تحریمها به کنگره واگذار خواهد شد. کنگره باید ظرف ۶۰ روز رأی نهاییاش را در این باره اعلام کند. اما دولت ترامپ پیشتر آشکار ساخته بود که قصد دارد برجام را لااقل بهطور موقت ترک کند و از کنگره خواسته بود تمهیدات قانونی لازم برای بازاعمال تحریمها را فراهم کند. مراد از این تمهیدات، شرایطی است که در صورت وقوع آنها آمریکا اجرای  تحریمها را بلافاصله از سر بگیرد. این شرایط میتواند شامل آزمایش موشکهای بالستیک از سوی ایران، یا امتناع ایران از تمدید محدودیت تولید سوخت هستهای باشد یا شرایطی که سازمانهای اطلاعاتی آمریکا به این نتیجه برسند که ایران در کمتر از یک سال میتواند سلاح هستهای تولید کند.

سه هدف اقدامات ترامپ

تحلیلگران و کارشناسان اقدام ترامپ درباره برجام و پیامدهای آن را معطوف به سه تغییر احتمالی میدانند؛ محروم کردن ایران از منافع برجام، وادار کردن ایران به خروج از برجام و تغییر قانون کورکر-کاردین. در واقع این سه هدفی است که اقدامات جنجالی ترامپ در هفتههای اخیر بر آن متمرکز شده است. هدف این اقدامات این است که ترامپ از یکسو پایبندی ایران به توافق هستهای را اعلام و تایید نکند، ولی از طرف دیگر با رایزنیهای پشتپردهای که در کنگره در حال انجام است، نمایندگان کنگره قانع شوند رای به لغو تعلیق تحریمهای هستهای یا اعمال تحریمهای جدید ندهند. براساس این طرح، هم ترامپ میتواند یک وجهه سیاسی با عمل کردن به شعار انتخاباتیاش برای خود کسب کند و هم برجام به خطر نمیافتد. درخصوص محور اول یعنی محروم کردن ایران از مزایای برجام، ترامپ به این جمعبندی رسیده است که اگر نمیتواند برجام را لغو کند، آن را در حالت معلق و برزخگونه قرار دهد. با معلق درآمدن برجام، فضای غبارآلودی ایجاد میشود و ایران از بهرهمندی از مزایای اقتصادی رفع تحریمها و برجام محروم میشود. انداختن توپ به زمین ایران و کنگره محور دوم اهداف ترامپ است. در واقع ترامپ نمیخواهد مسوولیت حفظ یا از بین رفتن برجام بر دوش دولتش باشد.

براساس این سناریو، ترامپ میخواهد توپ آینده توافق هستهای را به زمین کنگره بیندازد. در این چارچوب، اگر برجام باقی ماند یا از بین رفت، مسوولیت حفظ یا از بین رفتن توافق هستهای بر دوش کنگره باشد. در شرایط کنونی هم بهنظر میآید کنگره نمیخواهد چنین نقشی را ایفا کند. محور سوم هم به احتمال تغییر و کنار گذاشته شدن قانون کورکر – کاردین برمیگردد. بهنظر میآید دولت و کنگره آمریکا در حال خروج از بنبست و یک مصالحه حیثیتی هستند. براساس این مصالحه، برجام حفظ شود، اعتبار رئیسجمهور آمریکا نیز حفظ شود و احتمال دارد تغییری در قانون کورکر - کاردین یا قانون بررسی توافق هستهای ایران ایجاد شود تا ترامپ مجبور نباشد هر ۹۰ روز یک بار به کنگره گزارشی درخصوص پایبندی ایران به توافقی بدهد که از منظر رئیسجمهور آمریکا مایه شرمساری است. یک سناریو و احتمال دیگر آن است که پس از اعلام استراتژی جدید آمریکا علیه ایران و تشدید تحریمهای غیرهستهای، قانون کورکر – کاردین کنار گذاشته شود.
 
استراتژی تازه ترامپ

به نوشته نیویورکتایمز استراتژی ترامپ «خنثیسازی دامنه نفوذ ایران و محدود کردن اقدامات تهران در حمایت از آنچه دولت آمریکا آن را حمایت از تروریسم و شبهنظامیان میخواند» متمرکز خواهد بود. برجام تازهترین توافقی است که ترامپ میکوشد به زعم خود آن را بهبود بخشد، نابودش کند یا از آن خارج شود. معاهده پاریس و پیمان تجاری اقیانوس آرام هم سرنوشت مشابهی داشتند. مذاکره مجدد درخصوص نفتا، شاید نزدیکترین نمونه به برجام باشد. گرچه ایران اعلام کرده زیر بار مذاکرات مجدد نخواهد رفت و هیچ توافقی را تنها با سه کشور اروپایی و چین و روسیه، نخواهد پذیرفت. وادار کردن آلمان، فرانسه و انگلستان به مذاکره مجدد نیز میتواند همینقدر دشوار باشد. حتی یکصدا کردن کنگره برای تنظیم مفاد تازه در توافق با ایران نیز کار سادهای نیست و فراتر از توان سیاسی ترامپ است. با در نظر گرفتن تلاش برخی دموکراتها در حمایت  از برجام و مخالفت جمهوریخواهان، بسیار محتمل است که کنگره در این خصوص هیچ اقدامی صورت ندهد.

سناتور باب کورکر جمهوریخواه، رئیس کمیته روابط خارجی سنا، پیشنویس طرحی را منتشر کرد که به موجب آن، بازاعمال تحریمها حالت خودکار پیدا میکند. به این ترتیب کافی است توانمندی ایران برای دستیابی به سلاح اتمی در مدت کمتر از یک سال، یا تخطی از هر یک از شرایط دیگر، تایید شود. سناتور کورکر و سناتور کاتن با مشارکت مقامات دولتی، برای تنظیم سایر شرایط  تلاش میکنند و امیدوارند موافقت هر دو قطب را کسب کنند. این تصمیم پس از مذاکرات شدیداللحن در مجموعه دولت گرفته شده است.  اما رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه و جیمز متیس، وزیر دفاع آمریکا، حفظ برجام را در جهت منافع ملی آمریکا میدانند و طی مذاکرات طولانی موفق شدند ترامپ را از پاره کردن برجام منصرف سازند، وعدهای که ترامپ سال گذشته طی مبارزات انتخاباتیاش مطرح کرده بود. بسیاری، در خارج از مرزهای آمریکا نیز علیه تصمیم ترامپ همصدا شدهاند. ایهود باراک، نخستوزیر سابق رژیم صهیونیستی که مواضع خصمانهاش علیه ایران مشهور است، در صف مخالفان ترامپ قرار گرفت. کاندولیزا رایس، وزیر خارجه دولت جورج بوش نیز با نقض برجام مخالف است.
 
رد پایبندی، راهکار نهایی

ترامپ تا کنون دوبار با بیمیلی کامل، پایبندی ایران را به برجام تایید کرده است. اما دولت به این جمعبندی رسیده است که او هر 90 روز چنین نخواهد کرد. حتی در شرایطی که تمامی بازرسیها و حتی سازمانهای اطلاعاتی آمریکا پایبندی ایران را تایید میکنند. بنابراین به جستجوی راهکاری برآمدند که عدم تایید پایبندی ایران از سوی ترامپ، آمریکا را در مقام برهم زننده برجام قرار ندهد. راهکار نهایی این بود که اعلام شود ایران «روح» برجام را نقض کرده است و کلیت توافق دیگر در جهت منافع ملی آمریکا نیست، به رغم اینکه ایران، نص صریح برجام را اجرا کرده است.  ایران، به سهم خود، مخالفت با بازگشایی باب مذاکره در خصوص توافق کنونی یا هر توافق جایگزین را اعلام و تصریح کرده است که هیچگونه محدودیت تولید  سوخت، فراتر از مدت 15 ساله مندرج در برجام را نخواهد پذیرفت.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در پاسخ به احتمال مذاکره مجدد گفت: «آیا شما دهها تن اورانیوم غنیشده را به ما بازخواهید گرداند؟» خروج این ذخیره عظیم اورانیوم غنیشده، یکی از مهمترین شروطی بود که ایران طی برجام به پذیرش آن تن داد و موجب شد نگرانیها از امکان تولید سلاح اتمی توسط ایران مرتفع شود. ترامپ همواره بندهای موسوم به «غروب» را نقطه ضعف برجام عنوان کرده است. بندهایی که بر اساس آن، تعهدات ایران به صورت تدریجی منقضی میشود و اولین مورد آن کمتر از ۱۰ سال بعد اتفاق خواهد افتاد. اما اساسیترین محدودیت ایران، یعنی میزان سوخت تولیدی، تا سال ۲۰۳۱ پابرجاست. به این ترتیب زمانی که ترامپ دیگر در کاخ سفید حضور ندارد، ایران توانایی ساخت سلاح اتمی نخواهد داشت و حق بازرسیهای همهجانبه برای نهادهای بینالمللی محفوظ باقی خواهد ماند.