سرمشق‌های منطقه‌ای برای پتروشیمی ایران

1-عربستان: همکاری با شرکتهای ژاپنی

سند چشمانداز ۲۰۳۰ عربستان، بر مزیتهای نسبی و قوتهای ملی به منظور توسعه صادرات و متنوعسازی اقتصاد تمرکز کرده است. در این راستا بر اساس گزارشی که چندی پیش موسسه مطالعات بازرگانی منتشر کرد، حمایت از شرکتهای بزرگ ملی که سهم قابل توجهی از بازارهای جهانی را در اختیار دارند در اولویت قرار داده شده و حوزههای نفت، پتروشیمی، بانکداری، مخابرات، مواد غذایی، بهداشت و درمان و خردهفروشی بهعنوان حوزههای دارای پتانسیلهای رشد معرفی شدهاند.

عربستان بزرگترین تامینکننده نفت خام ژاپن است. شرکت نفتی عربی (AOC) ژاپن از سال ۱۹۶۵ از امتیاز بهرهبرداری از میدان نفتی الخفجی (میدان مشترک عربستان و کویت) برخوردار بود اما این قرارداد پس از انقضا در سال ۲۰۰۰ و در پی تمکین نکردن ژاپن برای سرمایهگذاری در پروژههای تعیین شده توسط عربستان تمدید نشد و بهرهبرداری از این میدان به شرکت نفتی عربستان «آرامکو» واگذار شد.در پی این اقدام، ژاپن که وابستگی بالایی به نفت خام عربستان داشت، ناچار شد به منظور حصول اطمینان از تامین مستمر و پایدار نفت مورد نیاز خود از این کشور امتیازاتی را به عربستان اعطا کند. در واقع عربستان با اهرم قرار دادن وابستگی ژاپن به منابع نفتی این کشور، موفق شد علاوه بر کسب امتیازاتی برای حضور در زنجیرههای پاییندست نفت و پتروشیمی در این کشور، شرایطی را فراهم سازد که در نهایت به گسترش همکاریهای استراتژیک دو کشور در سرمایهگذاری و توسعه فناوری منجر شود.طبق گزارش موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی نقطه عطف این همکاریها، خرید ۱۵درصد از سهام شوا شل (بازوی پالایشگاهی و مالک شبکه عرضه سوخت شرکت نفتی شل در ژاپن) توسط آرامکو در سال ۲۰۰۴ و بر عهده گرفتن تامین نفت خام پالایشگاههای این مجموعه بود. متقابلا در سال ۲۰۰۵ شرکت سومیتومو کمیکال ژاپن و آرامکو برای ایجاد مجتمع پالایشگاهی و پتروشیمی رابغ عربستان، سرمایهگذاری مشترک کردند. نمونه دیگری از این همکاریها، سرمایهگذاری برای افزایش ظرفیت پالایشگاهی شرکت سابیک عربستان، از طریق شرکت سرمایهگذاری مشترک بین سابیک و شرکت اسپیدیسی (کنسرسیومی از شرکتهای ژاپنی از جمله میتسوبیشی و بانک ژاپنی همکاریهای بینالمللی) در سال ۲۰۰۵ است.

آرامکو در بخشهای مختلف زنجیره ارزش نفت و گاز استخراج و پالایش نفت و گاز تا تولید محصولات پتروشیمی، توزیع و بازاریابی و تحقیق و توسعه در کشورهای مختلف فعالیت میکند. واحدهای عملیاتی شرکت، در عربستان و در قارههای آسیا، اروپا و آمریکا پراکنده هستند. هماکنون ۹ واحد پالایشگاهی و پتروشیمی آرامکو در خاک عربستان و بهصورت مالکیت صد درصد یا سرمایهگذاری مشترک و ۴واحد دیگر نیز در قالب سرمایهگذاری مشارکتی در کشورهای ژاپن، کره، چین و ایالات متحده تاسیس شدهاند. همچنین آرامکو دارای ۷ مرکز تحقیقاتی در کشورهای عربستان، ایالاتمتحده، چین و فرانسه است.شرکت سابیک، یکی از دیگر شرکتهای بزرگ پتروشیمی جهان است که در زمینه تولید انواع مواد شیمیایی و پلیمری، طیف متنوعی از پلاستیکها، کودهای شیمیایی و فلزات فعالیت میکند. این شرکت نیز مانند آرامکو با برخورداری از شرکتهای فرعی با مالکیت صد درصد، شرکتهای وابسته و همچنین شرکتهای سرمایهگذاری مشترک در ۵۰ کشور جهان فعالیت میکند. همچنین سابیک دارای ۵ مرکز نوآوری در نقاط مختلف جهان است. سابیک برای توسعه صنایع پاییندست پتروشیمی روی ۶ خوشه تمرکز کرده که از جمله قطعات خودرو، نساجی و... است. این شرکت صاحبان برندهای بینالمللی مانند GE Plastic و شرکتهای اروپایی را برای دسترسی به بازارهای آنها خریداری کرده است.

عربستان کشور ژاپن را منبع مهم سرمایهگذاری و فناوری در جهت تحقق چشمانداز بلندپروازانه ۲۰۳۰ خود میداند. این موضوع به طور جدی از طریق کارگروه مشترک عربستان و ژاپن و در قالب راهبردهایی چون توسعه زنجیرههای ارزش استراتژیک در صنایع خاص عربستان و ایجاد زنجیرههای تامین داخلی از شرکتهای عربستانی برای اتصال به شرکتهای ژاپنی فعال در این کشور دنبال میشود.در ماه مارس ۲۰۱۷ میلادی و طی سفر پادشاه عربستان به ژاپن، تفاهمنامههایی بین دو کشور در بخشهای صنعتی و سرمایهگذاری با حضور شرکتهای آرامکو و سابیک منعقد شد که شامل موارد زیر میشود:آرامکو و جیایکس نیپون اویلاند اترجی بزرگترین شرکت پالایشگاهی ژاپن برای ایجاد یک مجتمع پالایشگاهی در یک کشور ثالث بهصورت سرمایهگذاری مشترک و نیز همکاری در تجارت و فناوری محصولات نفتی و پتروشیمی به توافق رسیدند. همچنین آرامکو موافقت کرده همکاریهای آتی ممکن در زمینه تامین نفت خام و کسب و کار پاییندست را با ایدمیتسو کوسان (دومین شرکت بزرگ پالایشگاهی و پتروشیمی ژاپن) در نظر بگیرد.

توافق دیگر آرامکو، با شرکت ملی نفت، گاز و فلزات ژاپن (JOGMEC) و در زمینه افزایش ظرفیت مخازن نفت خام ژاپن به میزان ۳۰۰.۰۰۰ بشکه است.دولت عربستان (در چارچوب برنامه ملی توسعه خوشههای صنعتی) و شرکت تویوتا به توافق رسیدند که این شرکت برای تولید خودرو و قطعات آن در عربستان، مطالعات امکانسنجی صورت دهد. یکی از مسائلی که مدنظر قرار خواهد گرفت استفاده از ظرفیتهای شرکتهای سابیک، مادن (استخراج و تولید محصولات فلزات پایه، فسفات، طلا و نقره) و رایغ (شرکت پالایشگاهی و پتروشیمی) و با همکاری سایر شرکتهای بزرگ عربستانی برای تامین مواد و قطعات موردنیاز تولید خودرو و قطعات تویوتا در عربستان است.از طرف دیگر دولت عربستان قصد دارد صندوق ملی سرمایهگذاری خود را به یکی از بزرگترین صندوقهای سرمایهگذاری در حوزه فناوری تبدیل کند. در همین راستا این صندوق با گروه سافتبانک ژاپن به منظور ایجاد یک صندوق سرمایهگذاری فناوری به ارزش ۱۰۰ میلیارد دلار برای سرمایهگذاران فناوری به ارزش ۱۰۰ میلیارد دلار برای سرمایهگذاریهای بلندمدت در حوزه هایتک به توافق رسیده است. به این ترتیب عربستان در دستاوردهای فناورانه حاصل از این سرمایهگذاری شریک خواهد بود. سهم عربستان در این سرمایهگذاری ۴۵ میلیارد دلار طی ۵ سال است.

  ۲- ترکیه: هلدینگهای موفق

سابانچی و کوچ دو هلدینگ بزرگ و قدرتمند کشور ترکیه محسوب میشوند بهطوری که بیش از یکچهارم سرمایه بازار بورس استانبول متعلق به این دو هلدینگ و شرکتهای فرعی آنهاست. این دو شرکت از حضور جهانی پررنگی نیز برخوردار بوده و بسیاری از شرکتها و کارخانههای تابعه آنها بهصورت سرمایهگذاری مشترک با شرکتهای بینالمللی فعالیت میکنند.

سابانچی از حدود ۷۵ شرکت فرعی در حوزههای متنوعی نظیر بانکداری، بیمه، هتلداری، انرژی، سیمان، خردهفروشی، خودرو، مخابرات، نساجی، تولید پلاستیک، کاغذ، تنباکو و غیره تشکیل شده است. هلدینگ و شرکتهای فرعی آن در مجموع بیش از ۴۰درصد سهام اب بانک ترکیه را در اختیار دارند.سابانچی مشارکت با تولیدکنندگان جهانی را با انجام سرمایهگذاریهای مشترک متعدد با شرکتهای بزرگ بینالمللی در دهههای ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ آغاز کرد. موقعیت این هلدینگ بهعنوان یکی از بزرگترین و فعالترین شرکتهای بینالمللی ترکیه در آن زمان، توانست شرکتهای خارجی بسیاری را به همکاری با این شرکت برای ورود به بازار ترکیه سوق دهد. به این ترتیب سابانچی بهواسطه همکاریهای استراتژیک و از طریق سرمایهگذاریهای مشترک، موقعیت ملی و بینالمللی خود را ارتقا داد. در عین حال شرکت با برخورد فعال با پیوندهای ایجاد شده با شرکتهای بینالمللی، این پیوندها را اهرم کرده تا توانمندیهای لازم برای یادگیری و نوآوری فناورانه را ایجاد کند. این رویکرد که در برخی از شرکتهای برخاسته از کشورهای در حال توسعه مشاهده میشود بر سه وجه پیوند- اهرمسازی- یادگیری و نوآوری تاکید دارد. ازجمله این رویکرد در کردسا شکل گرفته است.

طبق گزارش موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی کردسا که در سال ۱۹۷۳ تاسیس شد، یکی از تجربههای موفق سابانچی از همکاری با شرکتهای چندملیتی و سپس حضور در زنجیرههای جهانی ارزش بهشمار میآید. در پی پیوندها و اهرمسازیها در دهههای گذشته، امروزه کردسا از شرکتهای پیشتاز جهانی در تولید انواع الیاف و نخهای صنعتی و بهخصوص پارچه لایی تایر برای انواع وسایل نقلیه میباشد. این شرکت به بزرگترین تولیدکننده الیاف و پارچه تقویتکننده انواع تایر در جهان تبدیل شده و بهتدریج جایگاه قابلملاحظهای را در زنجیره جهانی ارزش تولید تایر کسب کرده است؛ بهگونهای که هماکنون در یکدوم تایر خودروها و دوسوم تایر هواپیماهای جهان، از تقویتکنندههای تولیدی شرکت کردسا استفاده میشود.یکی از مهمترین اهرمهای ورود و ارتقای این شرکت در زنجیرههای ارزش جهانی، سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه و نوآوری برای افزایش ارزش افزوده محصولات تولیدی است؛ بهطوریکه در سال ۲۰۱۶ تعداد ۳۲ اختراع و ۱۰۳ پتنت را به ثبت رسانده است.کردسا با توجه به انباشت دانش ایجاد شده، اخیرا به حوزههای مصالح ساختمانی تقویت شده و کامپوزیت نیز ورود کرده است.

۳- کویت: خدمات لجستیکی در عرصه جهانی

یکی از بزرگترین شرکتهای خدمات لجستیکی طرف سوم جهان در کشور کویت متولد شد و طی چندین دهه توانست جایگاه خود را از یک شرکت داخلی به یک شرکت بینالمللی قدرتمند ارتقا دهد. شرکت آجیلیتی در سال ۱۹۷۹ بهعنوان یک شرکت انبارداری دولتی در کویت تاسیس شد. این شرکت از زمان خصوصیسازی در سال ۱۹۹۷، مسیر رشد خود را جهت تبدیل شدن به یک شرکت بینالمللی آغاز کرد. شرکت با دنبال کردن استراتژی سرمایهگذاری در خاورمیانه، آسیا، آفریقا و آمریکایجنوبی و خرید شرکتهای لجستیکی سرشناس در کشورهای مختلف، حضور خود را در عرصه جهانی گسترش داد. به این ترتیب شرکت توانسته است یک زنجیره لجستیکی بینالمللی را ایجاد کند و در واقع یک اتحاد و همکاری استراتژیک با شناختهشدهترین شرکتهای لجستیکی دنیا برقرار کند. درآمد این شرکت سالانه بالغ بر ۴ میلیارد دلار بوده و در بین ۱۵ شرکت برتر لجستیکی بینالمللی قرار دارد. این شرکت خدمات خود را در دو بخش خدمات لجستیک یکپارچه جهانی و خدمات زیرساختی لجستیکی سازماندهی کرده است.

این شرکت برای شناسایی ۵۰ بازار نوظهر لجستیکی در دنیا مطالعه پیمایشی انجام میدهد و در آن شاخص لجستیک بازارهای نوظهور را اندازهگیری میکند. جالب اینکه در گزارش ۲۰۱۷ این شرکت که از ۸۰۰ مدیر ارشد شرکتهای لجستیکی و زنجیرههای تامین جهانی نظرسنجی صورت گرفته است، به ایران بهعنوان یک پدیده در سال ۲۰۱۷ اشاره شده که بیشترین جهش را در شاخص لجستیک بازارهای نوظهور داشته و از رتبه ۱۵ در سال ۲۰۱۶ به نهمین کشور و بازار مستعد لجستیکی ارتقا یافته است.

یکی از راهکارهای عربستان برای تحقق سند چشمانداز ۲۰۳۰، تقویت و حمایت از شرکتهای بزرگ و ملی است که یکی از منابع تحقق این امر، اهرمسازی نیازهای شرکای اصلی تجاری خود برای ورود به بازارهای آنها است. بهعنوان مثال رویکرد عربستان درخصوص کشوری همچون ژاپن جای بسی تامل دارد. ژاپن پس از تمدید قرارداد بهرهبرداری از یکی از ذخایر نفتی عربستان، برای حصول اطمینان از دسترسی پایدار به نفت خام عربستان(به ویژه در شرایط بحرانی) امتیازاتی را به طرف عربستانی به ویژه شرکتهای آرامکو و سابیک (ابر قدرتهای صنعت پتروشیمی عربستان) اعطا کرد که از جمله این امتیازات میتوان به اجازه حضور آرامکو در صنعت پالایشگاهی و شبکه توزیع سوخت شل در ژاپن، سرمایهگذاری مشترک در بخشهای پالایشگاهی و پتروشیمی عربستان، اجازه سرمایهگذاری عربستان در تحقیق، توسعه و فناوری ژاپن و بهره مندی از دستاوردهای آن در آینده اشاره کرد.

یکی از راهبردهای شرکتهای نفتی عربستان در راستای تبدیل شدن به شرکتهای جهانی، شکل دادن همکاریهای بینالمللی با شرکتهای صاحب برند نظیر جی ایکس نیپون،اویلاند انرژی و ایدمیسو کوسان ژاپن بود. یکی دیگر از امتیازات دریافت شده عربستان از ژاپن، امکان سنجی سرمایهگذاری شرکت تویاتا ژاپن برای تولید خودرو و قطعات آن و حضور شرکتهای داخلی نظیر سابیک، مادن و رابغ در زنجیره این شرکت است. تمامی این امتیازات مرهون دیپلماسی اقتصادی و تجاری دیپلماتهای عربستان، از طریق اهرم قرار دادن نیاز ژاپن به ذخایر نفتی و پتروشیمی عربستان بود.

راهبرد سرمایهگذاریهای مشترک برای نفوذ به بازارهای صادراتی و حضور در زنجیرههای ارزش جهانی در شرکتهای بزرگ نفتی و پتروشیمی ترکیه ( کاباچی و کوچ) همانند عربستان مشاهده میشود.تجربه موفق حضور شرکت کردسا از شرکتهای زیرمجموعه سابانچی، در زنجیره ارزش جهانی خودروسازی و هواپیماسازی (تولید انواع الیاف و نخهای صنعتی و پارچه تقویتکننده تایر) شاهد این مدعاست که یکی از راههای نفوذ این شرکت، تمرکز بر شایستگیهای محوری خود یعنی سرمایهگذاری در تحقیق، توسعه و نوآوری بوده است.

در ترکیه و عربستان، حکمرانی خوب دولت ها( حمایتهای هدفمند و اهرم قرار دادن مزیتها)، برای حضور شرکتهای بزرگ در زنجیرههای ارزش جهانی، نقش غیر قابل انکاری داشته است.رصد کشور دیگری همچون کویت نشان میدهد شرکت آجیلیتی موفق شده است با سرمایهگذاری در کشورهای مختلف و خریداری شرکتهای لجستیکی محلی به یکی از بزرگترین ارائه دهندگان خدمات لجستیکی به زنجیرههای ارزش تبدیل شود.

با توجه به تجربیات بررسی شده و با توجه به شباهتهایی که میان ایران و کشورهایی همچون عربستان و ترکیه وجود دارد، پیشنهادهای زیر مطرح میشود:

در فضای پسابرجام که شرکتهای بزرگ و صاحب برند تمایل برای حضور در پروژههای زیر ساختی بازار ایران دارند، میتوان به سمتی حرکت کرد که با بهرهگیری از فرصتهای پیش آمده منافع هر دو طرف در همکاریهای متقابل تامین شود. به این منظور لازم است با توجه به اینکه صنعت پتروشیمی کشور یکی از صنایع مادر است و واحدهای تولیدی زیادی در زنجیره تامین این صنعت وجود دارد میتوان با شرایط مطلوب حضور شرکتهای توانمند ایرانی را با استفاده از اهرمهای انرژی و بازار بزرگ داخلی در زنجیره ارزش جهانی آنها فراهم ساخت که در این خصوص گنجاندن مفاد ذیل در پیوست قراردادها میتواند راهگشا باشد.

بهرهگیری از نیروهای توانمند و محلی در پیشبرد پروژههای داخلی و بهرهبرداری صحیح از قانون حداقل توان داخلی

سرمایهگذاری در بازارهای هدف با مشارکت شرکتهای محلی آن بازارها

خرید سهام شرکتها در بازارهای هدف با توجه به پتانسیل صادراتی شرکتهای ایرانی

شکلگیری هلدینگهای بزرگ صادرات گرا که در حوزههای استراتژیک مزیت دار و مشخصی تمرکز کرده و با تکیه بر مزیتهای خود یا شرکتهای بینالمللی وارد سرمایهگذاریهای مشترک میشوند، میتواند زمینههای رشد شرکتهای فرعی را از طریق اتصال آنها به زنجیرههای جهانی فراهم کند.