سوپاپ نفتی تحریم ترامپ

چراکه به نظر میرسد آمریکا در مسیر بازگرداندن تحریمها علیه ایران تنهاست و دیگر کشورهای حاضر در توافق از تصمیم این کشور درباره برجام حمایت نخواهند کرد. با این حال هنوز این ریسک وجود دارد که آمریکا با به حداقل رساندن منافع برجام ایران را تحریک به خروج از این توافق بینالمللی کرده یا اینکه بتواند  اتحادیه اروپا را در این مسیر با خود همراه کند و در آن صورت نمیتوان نگران آینده صادرات نفت ایران نبود. به همین دلیل بسیاری از مشتریان سنتی نفت ایران تحرکاتی را شروع کردهاند تا بتوانند در صورت لزوم نفت ایران را جایگزین کنند.

بررسیها نشان میدهد بهطور عمده چهار چالش پیش روی صادرات نفت ایران وجود دارد. اول اینکه در شرایطی که ریسک خرید نفت در ایران افزایش یافته، آمریکا به مدد افزایش تولید نفت شیل و کاهش تقاضای داخلی نفت بیشتر و ارزانتری برای صادرات در اختیار دارد؛ از این رو در صورت تحریمهای بینالمللی، نفت آمریکا به راحتی میتواند جایگزین نفت ایران شود. دومین چالش، ایجاد مشکل در حمل نفت کشور است، چه از لحاظ تحریم نفتکشها و چه تحریم شرکتهای پوشش بیمهای.

سومین مشکل که در حال حاضر نیز برقرار است، مشکل وصول پول حاصل از فروش نفت است. اما چهارمین مشکل هراس خریداران نفت ایران از تحریمهای آمریکا و کاهش خرید آنها است.در این میان اما ایران از چه ابزارهایی میتواند استفاده کند؟ آیا تجربه تحریمهای قبلی میتواند کمک کند که درصورت همراهی دیگر کشورها با آمریکا، صادرات نفت ایران کمتر از قبل تحت تاثیر قرار گیرد؟

صادرات نفت ایران در چه حالی است؟

آنطور که مسوولان نفتی کشورمان در هفته اخیر بارها اعلام کردهاند، اظهارات ترامپ تاکنون تاثیری بر صادرات نفت ایران یا بازار نفت نداشته است، وزیر نفت نیز روز یکشنبه اظهارات مشابهی داشت و بر عدم تاثیر اظهارات ترامپ بر صادرات نفت ایران تاکید کرد. وی که ثبات بازار نفت در هفته گذشته را نشان از عدم تاثیر صحبتهای ترامپ میدانست، گفت: «بازار نفت صحبتهای آقای ترامپ را نشنیده است.»

در این میان خبرگزاری پلاتس نیز از عادی بودن جریان صادرات نفت ایران خبر داده است. بر اساس گزارش این موسسه، توافق برجام در حال حاضر همچنان برقرار است و ایران به فروش و صادرات نفت خود به بازارهای جهانی ادامه میدهد. بررسیهای اساندپی گلوبال پلاتس نشان میدهد صادرات نفت ایران در ماه جاری به 2/256 میلیون بشکه در روز رسیده است. این در حالی است که صادرات نفت کشور در ماه سپتامبر 2/52 میلیون بشکه در روز بوده است. البته بخش مهمی از این کاهش صادرات به کاهش تولید میعانات گازی پارس جنوبی به دنبال تعمیرات در برخی بخشها و افزایش مصرف داخلی کشور بازمیگردد.

به اعتقاد تحلیلگران هرگونه تحریم احتمالی علیه ایران ممکن است ماهها زمان ببرد، چراکه آمریکا برای وضع کردن تحریمهای موثر علیه ایران نیازمند اجماع جامعه جهانی است. این در حالی است که جامعه جهانی در حال حاضر از جمله کشورهای اروپایی به شدت به برقرار ماندن برجام اصرار دارند. با این حال این موجب نشده که عدم تایید پایبندی ایران به برجام از سوی دونالد ترامپ باعث نگرانی خریداران نفت ایران نشود. فعالان بازار نفت در حال حاضر بررسی میکنند که در صورت بازگشت تحریمها یا اعمال اقدامات دیگر از سوی آمریکا که موجب تحریک ایران به خروج از برجام شود، چه پیامدهایی برای بازار نفت خواهد داشت.چند پالایشگاه نفت آسیایی که بهطور معمول خریدار نفت ایران هستند در گفتوگو با پلاتس گفتهاند که در حال تغییر شرایط قراردادهای خرید خود با شرکت ملی نفت ایران هستند به این شکل که یا یک بند فورسماژور به آن بیفزایند یا ریسک خرید را در قیمت نفت لحاظ کنند.

دشواریهای حمل نفت ایران

یکی از دلایل کاهش صادرات نفت ایران در تحریمهای پیش از برجام، محدودیت نفتکشها برای حمل و نقل نفت ایران بود. به این شکل که برخی از نفتکشها به دلیل مبادلاتی که با کشورهای غربی داشتند حاضر به حمل نفت ایران نمیشدند. این در حالی است که برخی فعالان بخش حمل و نقل دریایی درحال حاضر اعلام میکنند که به دنبال تحریمهای غرب انتظار ندارند که تغییر یا مشکلی برای جابهجایی نفت ایران ایجاد شود، چراکه ایران در حال حاضر بزرگترین ناوگان حمل و نقل دریایی دنیا را در اختیار دارد. NITC(شرکت ملی نفتکش ایران) دارای ۶۵ تانکر برای جابهجایی نفت است و 15/5 میلیون DWT(وزن کلی کشتی) ظرفیت جابهجا کردن گاز دارد. این ناوگان گرچه قدیمی است، اما بزرگترین ناوگان دریایی دنیا محسوب میشود و شرکت ملی نفتکش اخیرا برنامههای خود را برای نوسازی این ناوگان اعلام کرده است.

اما یکی دیگر از مشکلات جابهجایی نفت ایران در دوران تحریمها، عدم پوشش بیمهای بود. در واقع از آنجا که غالب شرکتهای پوشش بیمه اروپایی هستند، به دلیل تحریم‎های اتحادیه اروپا نفتکشهای حاوی نفت ایران را بیمه نمیکردند. به همین دلیل نفتکشهای غیر اروپایی نیز از حمل نفت ایران امتناع میکردند یا کشورهای خریدار نفت به دلیل ریسکهای موجود حاضر به خرید از ایران نمیشدند. حال نیز یک تاجر نفت چینی در گفتوگو با پلاتس گفته است: «تحریمهای آمریکا میتواند بر بیمه نفتکشهای حامل نفت ایران تاثیر بگذارد و نفتکشها حاضر به جابه جا کردن نفت ایران نشوند. از این رو احتمال دارد ما شاهد کاهش سفارش خرید نفت ایران باشیم.» در واقع در صورتی که تحریمهای آمریکا با حمایت اتحادیه اروپا مواجه شود، احتمالا شرکتهای بیمهای اروپایی حاضر به بیمه نفتکشهای حامل نفت ایران نخواهند شد. کلوپهای PI نفتکشها را برای موضوعات مختلفی از جمله آسیب محموله در اثر برخوردهای دریایی یا جنگ و آلودگیهای زیستمحیطی در اثر نشت نفت، پوشش بیمهای میکنند. مالک یک کشتی VLCC در این خصوص گفته است: « اگر تحریمها مجددا اعمال شود، ما با مشکلاتی مشابه آنچه در گذشته بود مواجه خواهیم شد، چراکه نمیتوانیم از بیمههای PI که متعلق به کشورهای تحریمکننده هستند، برخوردار شویم.»

گلدمن ساکس نیز عدم پوشش بیمه نفتکشها را عاملی برای کاهش صادرات نفت ایران در صورت بازگشت تحریمهای غرب میداند. به گفته کارشناسان این موسسه یکی از عوامل کاهش صادرات نفت ایران در سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ به دلیل عدم توانایی ایران برای پوشش بیمه‎ای نفتکشها رخ داد. آنها بر این باورند که تحریمهای آمریکا چند صد هزار بشکه صادرات ایران را به خطر میاندازد. هرچند که این به پشتیبانی سایر کشورها از آمریکا، نیاز دارد.با این حال یک مالک کشتی گفته است، تنها درصورتی که سازمان ملل اقدام به بازگرداندن تحریمها علیه ایران کند، شاهد تغییر و تحولاتی در صادرات نفت ایران خواهیم بود. در غیر این صورت هیچ اتفاقی نخواهد افتاد چراکه نفت ایران به هیچ عنوان به آمریکا مرتبط نیست، حتی پول نفت نیز به دلار دریافت نمیشود.

مشکلات جابهجایی پول

یکی از مواردی که در دوران قبل توانست صادرات نفت ایران را محدود کند، عدم همکاری بانکها برای وصول پول حاصل از فروش نفت ایران بود. اما محدودیتهای مالی شاید از معدود مواردی است که با وجود برجام همچنان برقرار ماند و تنها تعداد محدودی از بانکهای کوچک حاضر به همکاری با ایران میشدند. اخیرا وزیر نفت نیز به وجود مشکلات مالی برای دریافت پول نفت اشاره کرده بود. به گفته بیژن زنگنه، مشکلاتی درباره جابهجایی درآمدهای حاصل از فروش نفت وجود دارد و ایران برای حل آن قصد دارد بخشی از بازارهای خود را از اروپا به آسیا منتقل کند. ایران که در دوران پسابرجام به سرعت صادرات خود به پالایشگاههای اروپایی را افزایش داده بود، پول آن را به یورو دریافت میکرد که ظاهرا با مشکلاتی مواجه است. پول حاصل از فروش نفت به کشورهای آسیایی نیز غالبا با ارزهای محلی دریافت میشد. به گفته سارا وخشوری، کارشناس بازار نفت اگر بر خلاف انتظار رویکرد آمریکا در قبال برجام با حمایت جامعه بینالمللی مواجه شود، ایران وادار خواهد شد از روشهای خلاقانهتری برای صادرات نفت استفاده کند. به گفته وی در صورت بازگشت تحریمها، ایران میتواند با تخفیف بیشتر در فرمول فروش نفتخام خود، فروش نفت با ارزهای محلی و در نهایت انجام معاملات نفتی برای کالاها یا خدمات مانند توافقی که با روسیه به امضا رسانده است، برای فروش نفت خود استفاده کند.

افزایش صادرات نفت آمریکا

اما یکی از مشکلاتی که میتواند درصورت بازگشت تحریمهای غرب، حذف نفت ایران از بازارها را تسریع بخشد، افزایش صادرات نفت آمریکا است. در واقع در شرایطی ممکن است محدودیتهایی برای صادرات نفت ایران ایجاد شود که بازار نفت با مازاد عرضه مواجه است و همچنین آمریکا نیز به واسطه افزایش تولید نفت شیل توان بیشتری برای صادرات نفت دارد. تولید نفت آمریکا در حالحاضر از مرز 9/5 میلیون بشکه در روز گذشته است و پیشبینی میشود که تا پایان سال به بیش از ۱۰ میلیون بشکه در روز برسد. از سویی به دلیل توفانهای اخیر در خلیج مکزیک بخشی از توان پالایشی آمریکا از مدار خارج شده و به دنبال کاهش تقاضای داخلی این کشور نفت بیشتری برای صادرات دارد. همراستا با این وقایع به دلیل توافق اوپک، قیمت نفت شاخص دبی در بازار آسیا افزایش یافته و به بیش از قیمت نفت شاخص بازار آمریکا رسیده است، از اینرو نفت آمریکا به غیر از فراوانی، برای مشتریان آسیایی جذابیت قیمتی نیز دارد. بنابراین برخی از مشتریان نفت ایران از جمله پالایشگاههای هند اخیرا اعلام کردهاند که درصدد هستند تا نفت ایران را با نفت آمریکا جایگزین کنند.

هراس از خرید نفت ایران

مهمترین عامل کاهش بیش از یک میلیون بشکهای صادرات نفت ایران در تحریمهای قبلی، تهدید خریداران نفت ایران بود. از اینرو پالایشگاههای اروپایی به سرعت واردات نفت از ایران را متوقف کرده و کشورهای آسیایی نیز مجبور به محدود کردن خرید نفت خود شدند. حال نیز این نگرانی وجود دارد که آمریکا شرکتهای خریدار نفت ایران را تهدید کند که از بازار سرمایه این کشور محروم خواهند شد و این میتواند صادرات نفت ایران را محدود کند.با این حال هلیما کرافت، تحلیلگر بازار نفت گفته است در صورتی که آمریکا مجددا تحریمهای نفتی ایران را اعمال کند، بعید است که چین حاضر شود واردات نفت خود از ایران را کاهش دهد و احتمال همکاری کرهجنوبی و ژاپن نیز با آمریکا اندک است. به گفته وی، حتی بعید است اروپاییها نیز واردات نفت خود از ایران را متوقف کنند. با این حال ایران به دلیل هزینه پایین تولید نفت میتواند از مزیتهای قیمتی برای جذب مشتریان خود استفاده کند. از این رو نفت بهعنوان مزیت اقتصادی ایران، میتواند بهعنوان ابزاری در دیپلماسی کشور استفاده شده و موجب استحکام روابط ایران با دیگر کشورها و کاهش ریسکهای سیاسی شود.