الگوی سئول در پایتخت اداری

 نمای هوایی از «پانگیو»

تجربه ۱۵ ساله کره جنوبی در «بازآفرینی شهرهای جدید» و «تمرکززدایی از پایتخت با ایجاد شهرهای خودکفا در مجاورت شهر مادر»، تا پایان امسال وارد مناطق شهری اطراف تهران میشود.

متولی امور شهرهای جدید در وزارت راه و شهرسازی با بررسی میدانی مجموعه شهری سئول در قالب سفر تحقیقاتی مدیران به «پانگیو» و «سجونگ» -دو شهر جدید نزدیک پایتخت کره- یک بررسی درباره «رمز موفقیت» این کشور در انتقال کارآمد و پایدار جمعیت از مرکز به اطراف انجام داده است که نتایج آن نشان میدهد: در مجموعه شهری تهران، با رعایت ۵ اصل، میتوان به «کاهش جمعیت روز پایتخت» از طریق ایجاد جاذبههای سکونتی قابل رقابت در شهرهای جدید مجاور اقدام کرد.

در کشور کره، نسل اول شهرهای جدید از حدود نیم قرن پیش صرفا با هدف تامین سرپناه و ترمیم آسیبدیدگی ناشی از جنگ جهانی دوم، با احداث ۵ شهر جدید به اجرا درآمد اما از اوایل قرن ۲۱، دولت این کشور با واقعبینی نسبت به تحولات شهری، برای مهار تبعات وابستگی شدید خانوارهای شهری به شهرهای بزرگ بهخصوص پایتخت، برنامه ایجاد نسل نو از شهرهای جدید را در دستور کار قرار داد.

در نزدیکی سئول، دو شهر جدید به نامهای «سجونگ» و «پانگیو» وجود دارد که مطالعه و طراحی آنها در فاصله سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ آغاز شد و اکنون اولی به «پایتخت اداری» و دومی به «قطب صنایع هایتک کره» تبدیل شده است. این دو شهر جدید با ظرفیت سکونتی نزدیک به ۶۰۰ هزار نفر، تحت تاثیر «تامل» در فرآیند برنامهریزیهای شهری (به جای عجله دولتی در بارگذاری صرفا مسکونی)، به لحاظ انواع امکانات و خدمات نوین، تقریبا با سئول رقابت میکنند.

«غلبه فضای سبز و مناظر طبیعی بر ساختمانهای مسکونی» و «تسهیل رفت و آمد با ترکیبی از آزادراه و قطار سریعالسیر»، دو امتیاز شهرهای جدید اطراف سئول است. «سجونگ» و «پانگیو» همچنین به دلیل فراوانی مراکز کار و شغلهای نوین، «شهرهای جدید خودکفا» و مستقل از شهر مادر محسوب میشوند که این اصل نیز به نوعی باعث جلوگیری از بروز «جمعیت شناور» بین پایتخت و اطراف آن شده است. امکانات شهری هوشمند و توسعه شهرجدید در قالب «شهر کمکربن» اصول چهارم و پنجم شهرهای جدید اطراف سئول است که پیامد مثبت آن باعث پویایی جمعیت در آنها به شکل سکونت جمعیت جوان شده است.

«سجونگ» به لحاظ مساحت و تعداد واحدهای مسکونی، یک شهر جدید مشابه «پرند» است با این تفاوت که ضعف شدید شبکه حمل و نقل بین تهران و اطراف آن حتی از بابت بزرگراه، در مجموعه شهری «سئول» وجود ندارد. فاصله «سجونگ» تا محدوده سئول، کمتر از ۱۰ کیلومتر است که این مسافت، یک سوم فاصله «پرند» تا تهران محسوب میشود.

با این حال، انتقال یکسری از سازمانها و مراکز شغلی از سئول به «سجونگ»، موفقیتآمیز بوده است. در حال حاضر ۸۰ درصد از ظرفیت سکونتی پرند، بلااستفاده است که مهمترین علت آن، وابستگی شدید شغلی به پایتخت و زحمت سفر روزانه جمعیت شناور (جمعیت شب شهرهای جدید اطراف تهران، جمعیت روز پایتخت هستند) عنوان میشود.

به گزارش «دنیای اقتصاد»، در حالی که تجربه کرهجنوبی در ساخت، توسعه و اصلاح شهرهای جدید این کشور هماکنون یکی از تجارب برتر دنیا محسوب میشود مقامات ارشد شهرهای جدید در ایران از توافق اولیه به منظور انتقال دانش و تجربه مدیران شهرهای جدید کره جنوبی به منظور حل چالشهای شهرهای جدید موجود و همچنین ایجاد نسل نوی شهرهای جدید در کشور با ساختاری متفاوت از آنچه تاکنون در این شهرها عملیاتی شده است، خبر دادند.

بنا بر اعلام معاون وزیر راهوشهرسازی در امور شهرهای جدید کشور، در توافق اولیهای که اخیرا میان شرکت عمران شهرهای جدید ایران و کرهجنوبی در جریان سفر مقامات شهرهای جدید به این کشور صورت گرفته، قرار است بهمن ماه امسال هیاتی متشکل از کارشناسان، مدیران و مسوولان ارشد شهرهای جدید کرهجنوبی به منظور انتقال دانش و تجربه این کشور در حوزه ساخت، توسعه و اصلاح شهرهای جدید وارد کشور شوند تا در فاز اول، تجربه کرهای برای احیای شهرهای جدید خالی از جمعیت و در فاز دوم این همکاری، نسل نوین شهرهای جدید با الهام از آنچه در کره جنوبی انجام شده است، کلید بخورد.

در حالی که نزدیک به چهار دهه از طراحی و ساخت شهرهای جدید در ایران میگذرد هماکنون همه شهرهای جدید با یک چالش مهم روبهرو هستند؛ در حال حاضر به دلیل فقر امکانات اشتغال، کار و فعالیت در شهرهای جدید برخی از این شهرها به محیطهای خوابگاهی کاملا وابسته به شهر مادر تبدیل شدهاند به این معنا که جمعیت ساکن در این شهرها که به دلیل عدم توانایی مالی برای تامین مسکن در کلانشهرها وشهرهای مادر، به ناچار در شهرهای جدید ساکن شدهاند در ساعات روز به مراکز کار و فعالیت در شهرهای مادر مهاجرت میکنند و شبها بهصورت مجدد به شهرهای جدید برمیگردند. مطالعات حبیبالله طاهرخانی، معاون وزیر راه وشهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران شهرهای جدید کشور که اخیرا در سفر وی به کرهجنوبی و در جریان بازدید از شهرهای جدید این کشور و دستاوردهای کرهای در توسعه مطلوب شهرهای جدید صورت گرفته است نشان میدهد تجربه کره جنوبی در ایجاد شهرهای جدید دستکم حاوی دو سرمشق عمده برای پیادهسازی در ایران است. این بررسیها نشان میدهد، هماکنون با الهام از تجربیات موفق دنیا به خصوص تجربه کرهجنوبی در توسعه شهرهای جدید، این امکان وجود دارد که ارزیابی شود آن دسته از شهرهای جدید که اطراف پایتخت قرار دارند تا چه میزان قابلیت تبدیل شدن به پایتخت اداری یا قطبهای اقتصادی، گردشگری، فناوری با هدف تمرکززدایی از پایتخت را دارند. با مقایسه وضعیت فعلی شهرهای جدید ایران و ویژگیهای شهرهای جدید کرهجنوبی و تجربه این کشور در تمرکززدایی از پایتخت است که میتوان با انجام اصلاحات ساختاری در شهرهای جدید اطراف پایتخت مناسبترین آنها را برای رفع تمرکز اداری از شهر تهران انتخاب کرد.

در حال حاضر شهر جدید سجونگ (sejong) در نزدیکی سئول، پایتخت کره جنوبی بهعنوان شهر اداری کرهجنوبی و با کارکردی چند عملکردی پیشبینی و طراحی آن از سال ۲۰۰۵ آغاز شده است؛ در سال ۲۰۱۲ فاز اداری آن افتتاح و پیشبینی میشود که تا سال ۲۰۳۰ عملیات تکمیل آن به پایان برسد؛ این شهر با مساحت ۷۲۹۰ هکتار، با ۲۰۰ هزار واحد مسکونی و برای سکونت ۵۰۰ هزار نفر بهعنوان جمعیت نهایی این شهر، طراحی شده است. تبدیل یک شهر جدید نزدیک پایتخت به پایتخت اداری دستکم دو منفعت و مزیت برای کشورهایی همچون ایران که با مشکل تمرکز بیش از حد جمعیت در پایتخت مواجهند دربردارد؛ اولین منفعت به «تمرکززدایی از پایتخت» و دومین مزیت به «انتقال و ایجاد مراکز کار، فعالیت و اشتغال در شهرهای جدید» مربوط میشود که در نهایت منجر به خوابزدایی پایدار از شهر جدید، احیای زندگی روزانه در شهرهای جدید و ایجاد جاذبه سکونتی در این شهرها میشود.

سرمشق دوم تجربه کرهجنوبی در توسعه شهرهای جدید به شهرهای جدید خلاق، کارآفرین و خوداتکا برمیگردد؛ طاهرخانی، با اشاره به تجربه کرهجنوبی در رفع تمرکز از سئول، پایتخت این کشور در یک نشست تخصصی اعلام کرد: اگرچه نسل اول شهرهای جدید کره جنوبی در اواسط دهه ۷۰ میلادی و برای رفع بیخانمانی در این کشور که در آن زمان با شرایط حاد ناشی از فقر، قحطی، گرسنگی و بیخانمانی دست و پنجه نرم میکرد، شکل گرفت و در آن زمان این شهرها دقیقا با ویژگی مشابه شهرهای جدید ایران صرفا سکونتگاههای خوابگاهی بود؛ اما شهرهای جدید کرهجنوبی در دهه ۹۰ میلادی با تحول اساسی همراه شد و در فاز اول این تحول با استقرار مراکز کار و فعالیت، این شهرها از حالت خوابگاهی خارج شدند؛ در ادامه تحولات و اصلاحات کرهای در شهرهای جدید این کشور، در فاصله سالهای ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ نیز نسل نوی شهرهای جدید بهعنوان شهرهای هوشمند (smart city) شکل گرفت که با استقرار صنایع هایتک، کسب و کارهای نوین و هوشمندسازی شهر، این شهرها هماکنون به مناطقی خلاق، کارآفرین و با غلبه جمعیت جوان در آنها تبدیل شدهاند.

شهرهای جدید کرهجنوبی هماکنون موفقترین شهرها به لحاظ جذب جمعیت و همچنین پویایی جمعیتی محسوب میشوند. در همین راستا شهر جدید هوشمند pangyon در ۲۰ کیلومتری جنوب سئول (فاصله از مرکز پایتخت کره) در سالهای ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۹ طراحی و شروع به احداث شد و در سال ۲۰۱۴ به اتمام رسید؛ این شهر در زمینی به مساحت ۸۹۲هکتار همراه با حدود ۳۰ هزار واحد مسکونی و برای سکونت حدود ۸۸ هزار نفر جمعیت طراحی و احداث شده است؛ pangyon در حال حاضر به «قطب صنایع هایتک در کرهجنوبی» تبدیل شده است.  طاهرخانی یکی از مهمترین ویژگیهای شهرهای جدید در کره جنوبی را برنامهریزی و عملیات طراحی بلندمدت و ساخت کوتاهمدت اعلام کرد؛ به این معنا که فرآیند برنامهریزی و طراحی شهرهای جدید کرهجنوبی فرآیندی بلندمدت است، اما به دلیل ساختارها و مدلهای مالی بهینه و متفاوت، زمان ساخت این شهرها کوتاه است. این درحالی است که روند احداث شهرهای جدید در ایران دقیقا برعکس روندی است که در کرهجنوبی طی میشود؛ طی حداقل دو دهه گذشته فرآیند زمانی برنامهریزی در شهرهای جدید معمولا کوتاه اما احداث این شهرها زمانبر است و سالها به طول میانجامد.

عوامل پنهان جابهجایی جمعیت

در این نشست تخصصی که با موضوع رویکردهای نوین در توسعه شهرهای جدید برگزار شد، همچنین اسفندیار زبردست، استاد دانشگاه و صاحبنظر در حوزه برنامهریزی و توسعه شهری، با رد یک فرضیه، درخصوص تنها دو عامل اثرگذار بر جابهجایی جمعیت در شهرها که آینده شهرهای جدید را خالی از سکنه توصیف میکند، اعلام کرد:به رغم مطرح شدن این فرضیه که به دلیل کاهش نرخ رشد جمعیت و مهاجرت نرخ جابهجایی جمعیت نیز کاهش خواهد یافت و نیاز به شهرهای جدید رفته رفته کمتر میشود، اما جابهجایی جمعیت در شرایط فعلی دلایل دیگری غیر از نوسانات نرخ رشد جمعیت دارد. کاهش نرخ رشد جمعیت هرگز به این معنا نیست که تهران دیگر نیازی به تمرکززدایی ندارد؛ بخش مهمی از این تمرکززدایی قطعا باید بر عهده شهرهای جدید قرار بگیرد.

به اعتقاد وی، هر چند در دورههای گذشته نرخ رشد جمعیت احتمالا مهمترین علت جابهجایی جمعیت محسوب میشده است اما در شرایط فعلی عوامل و موضوعات اقتصادی، تغییرات اقلیمی و سایر پدیدهها در جابهجایی جمعیت موثر هستند که در واقع فاکتورهای پنهان اما مهم در این زمینه محسوب میشوند که سیاستگذاران حوزه شهری نباید از آنها غفلت کنند.

زبردست همچنین توجه به شهرهای جدید و تغییر ساختار این شهرها به سمت شهرهای دارای کارکرد ویژه همچون تبدیل شهرهای مستعد به پایتخت اداری را از ضرورتهای مهم در توسعه نوین این شهرها اعلام کرد و گفت:اگرچه موضوع انتقال پایتخت از سالهای گذشته مطرح بوده است اما هماکنون با ایجاد اصلاحات ساختاری میتوان شهرهای جدید اطراف پایتخت را به محلی برای رفع تمرکز اداری از شهر تهران تبدیل و مفهوم تازهای را از انتقال پایتخت ایجاد کرد. وی همچنین بر ضرورت هماهنگی میان سیاست توسعه شهرهای جدید و بازآفرینی درونی شهرها(هسته میانی شهرها و بافتهای فرسوده)تاکید کرد.

تعارض دو هویت بیگانه در شهرهای جدید

حسین ایمانی جاجرمی، رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و صاحبنظر جامعهشناسی شهری، نیز در این نشست نسبت به فراگیر شدن نوعی تعارض و دوگانگی هویتی در شهرهای جدید هشدار داد.

ایمانی جاجرمی با بیان اینکه هماکنون دو هویت متعارض مبنی بر «هویت بومی» و «هویت مسکن مهری» در شهرهای جدید شکل گرفته است، گفت:شهرهای جدید در معرض خطر و تهدید جدی ناشی از ظهور تقابل این دو هویت هستند که میتواند منجر به بروز مسائل حاد اجتماعی در این شهرها شود؛ بنابراین سیاستگذاری و برنامههای جدید توسعه در این شهرها نباید از این آسیبها و موضوعات اجتماعی غافل شود.

همچنین میثم بصیرت، استاد دانشگاه تهران و مشاور سیاستگذاری، تحقیق و توسعه مدیر عامل شرکت عمران شهرهای جدید، با اشاره به تجربه کشورهای برتر دنیا در حوزه ساخت و توسعه شهرهای جدید گفت:تجربه مطلوب کشورهای برتر دنیا در توسعه شهرهای جدید نشان میدهد میتوان با الگوبرداری از این کشورها شهرهای جدید را بهگونهای مدیریت کرد که از حالت خوابگاهی خارج شده وبه مراکز پویای جمعیتی، اقتصادی، اداری و. . . تبدیل شوند.  همچنین مهرناز بیگدلی، صاحبنظر حوزه برنامهریزی شهری و عضو تیم تدوین سند ملی توسعه شهرهای جدید تا افق ۱۴۲۰ با ترسیم افق ۲۵ ساله شهرهای جدید در قالب این سند اعلام کرد:در قالب سند طراحی شده درصدد هستیم شهرهای جدید به گونهای بازتعریف، اصلاح و احداث شوند که به یکی از ابزارها و محورهای مهم در توسعه ملی تبدیل شوند.

به گزارش «دنیای اقتصاد» پیشنویس اولیه این سند از سوی یک تیم ۶ نفره مرکب از کارشناسان وصاحبنظران حوزه برنامهریزی شهری تدوین شده است و هماکنون در معرض نقد و بررسی جامعه علمی و کارشناسی قرار گرفته است.