توسعه اقتصادی ایران در افق ١٤٠٤ ناگزیر به تأمین آب گران

اگرچه در برنامه به ملاحظات زیستمحیطی توجه شده، اما ورود به مناطق حفاظتشده خلاف قانون است. بر اساس مصوبه شورای عالی آمایش سرزمین، سه بندر جاسک، مکران و چابهار برای توسعه اقتصادی آینده ایران در افق ١٤٠٤ انتخاب شدهاند. این در حالی است که بزرگترین چالش پیشروی مناطق انتخابشده، دسترسینداشتن به منابع آب و انرژی ارزان است. به گفته معاون برنامهریزی و اقتصاد وزارت نیرو، آب دریا منبع تأمینکننده نیازهای آبی بنادر انتخابشده برای توسعه اقتصادی کشور در افق ١٤٠٤ است؛ اما این وزارتخانه قصد دارد برای تولید آب شیرین، از نیروگاههای مقیاس کوچک تولید همزمان آب و برق (CCHP) استفاده کند که با انرژی گاز فعال هستند. بهاینترتیب، توسعه اقتصادی ایران در آینده به آب گران شیرینشده دریا گره خورده است. ضمن آنکه بهکارگرفتن سوخت گاز برای نیروگاههای مقیاس کوچک تولید همزمان آب و برق، سبب خواهد شد کمتر به استفاده از پتانسیلهای انرژی اتمی توجه کنیم. شورای عالی آمایش سرزمین در جلسه دوم مرداد سال ٩٦ به استناد ماده ٣٢ قانون احکام دائمی برنامههای توسعه، جهتگیری ملی آمایش سرزمین را تصویب کرد. این برنامه بهتازگی در اختیار کارشناسان برای نقد قرار گرفته است.

بر اساس بند پنج از ماده یک این سند، توزیع مناسب جمعیت و فعالیتهای اقتصادی در قلمرو سرزمین در راستای ایجاد تعادل بیشتر بین نیمهغربی و شمالغربی کشور و نیمهشرقی و جنوبشرقی کشور، بر مبنای کارایی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی و استفاده از ظرفیتها با تأکید بر بندر چابهار، بهعنوان یکی از مهمترین مراکز جمعیتی سواحل دریای عمان، بندر اقیانوسی بینالمللی و برخوردار از عملکردهای مرتبط با صنایع دریایی، بازرگانی، انرژی، آموزش عالی و تحقیقات، گردشگری و شیلات و بندر جاسک، بهعنوان مرکز جمعیتی فعال در حوزه صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، بازرگانی و گردشگری و سایر قلمروهای اولویتدار سواحل مکران ازجمله پسابندر، کنارک، زرآباد و سیریک و پسکرانههای آنها، متمرکز خواهد شد. همچنین اتخاذ تدابیر و تمهیدات لازم برای توسعه پایدار نواحی کویری و افزایش سطح جمعیتپذیری در این قلمرو، با تکیه بر رونقبخشی به اقتصاد و استفاده بهینه از مزیتهای نسبی (منابع معدنی، انرژی خورشیدی و گردشگری) در دستور کار آتی دولت قرار خواهد گرفت.

بر اساس این مصوبه، تمرکز فعالیتهای توسعهای ایران ١٤٠٤ در سه بندر مکران، جاسک و چابهار خواهد بود؛ اما قطعا این بنادر با کمبود منابع آب شیرین روبهرو هستند. علیرضا دائمی، معاون برنامهریزی و اقتصاد وزارت نیرو، در گفتوگو با «شرق» در این رابطه بیان میکند: مهمترین کاری که برای تأمین آب مناطق جنوب شرقی کشور میتوان انجام داد، استفاده از طرحهای تولید توأمان آب و برق در غالب نیروگاههای مقیاس کوچک یا CCHP است. او تأکید میکند: استفاده از آب دریا برای کشورهای کمآبی مانند ایران، قسمتهای جنوبی خلیجفارس، ایالات متحده آمریکا و اسپانیا بهعنوان یک منبع اصلی و پایدار تأمین آب در خشکسالیها و نوسانات آبوهوایی، اجتنابناپذیر است. دائمی ادامه میدهد: با استفاده از تکنیک و صرف هزینه، میتوانیم منابع آب مورد نیاز را برای توسعه اقتصادی کشور در مناطق جنوبی به دست آوریم. به گفته او شورآبههای حاصل از فعالیتهای نیروگاههای CCHP که در جریان شیرینسازی آب دریا تولید میشود، به دلیل آنکه به صورت پراکنده هستند، نسبت به نیروگاههای متمرکز اتمی که مقیاس بزرگ هستند، اثر منفی کمتری روی محیط زیست دارد. ضمن اینکه به دلیل وجود خط لوله گاز تا منطقه چابهار، امکان تأمین سوخت این نیروگاهها نیز با استفاده از سوخت پاک وجود خواهد داشت. معاون برنامهریزی و اقتصاد وزارت نیرو میگوید: نیروگاههای خرد و پراکنده، هزینه انتقال آب به محل مصرف را کاهش میدهند؛ به همین دلیل سیاست وزارت نیرو استفاده از این نیروگاههاست.

تمدن دریامحور، نقطه تمرکز برنامه آمایش سرزمین

زهره داوودپور، دکترای شهرسازی، نیز در گفتوگو با «شرق» درباره محدودیت منابع آب در جنوب میگوید: به محدودیتهای بندر چابهار، جاسک و سواحل مکران در زمان تدوین برنامهها توجه شده است؛ اما ناگزیریم این محدودیتها را رفع کنیم. او اضافه میکند: به دلیل ویژگی منطقه مکران و تمرکز روی محورهای دریایی و سیاستهای تمدن دریامحور، این مناطق مورد توجه قرار گرفت. البته در گذشته نیز این سه نقطه به دلیل تجمیع فعالیتهای اقتصادی بهعنوان پتانسیل توسعه، محل توجه بوده است.به گفته داوودپور، سه بندر یادشده بر اساس انجام طرحی منطقهای انتخاب شده‎اند و برخی محرومیتهای آنها ازجمله آموزش نیروی انسانی، باید از طریق ظرفیتسازی اصلاح شود.او درباره بارگذاری جمعیتی در سه بندر جاسک، مکران و چابهار، بیان میکند: در افق ١٤٠٤ قرار است تا دو میلیون نفر جمعیت در این مناطق مستقر شود.به اعتقاد برخی کارشناسان زمینشناسی، سواحل مکران محل مناسبی برای بارگذاریهای بیشتر نیست؛ زیرا صفحات زمینشناسی در این منطقه فعال بوده و حرکت یک صفحه زیر صفحه دیگر، سالانه ١٤ سانتیمتر از ساحل این منطقه را به زیر صفحه دیگر حرکت میدهد و این مسئله به زیرساختهای اقتصادی مستقر در منطقه آسیب وارد خواهد کرد.

داوودپور دراینباره میگوید: ما در مطالعات قبلی خود، به این مسئله توجه کردهایم. او اضافه میکند: در بارگذاریهای قبلی، به این مسئله توجهی نشده بود؛ اما بارگذاری‎های جدید با لحاظ محدودیتهای زیستمحیطی زمینشناسی، انباشت و... انجام خواهد شد. کارشناسان زمینشناسی خسارات اقتصادی ناشی از حرکت پوسته زمین در سواحل مکران را چشمگیر ارزیابی میکنند؛ اما محسن احتشامی، استاد دانشگاه شهید بهشتی، دراینباره به «شرق» میگوید: حرکت صفحات و ورقههای زمینساختی در مقیاس جهانی در جاهای مختلف اتفاق میافتد؛ اما این کوتاهشدگی باعث آسیب به زیرساختها نمیشود؛ زیرا در مقیاس کل پوسته، تا عمق ١٥٠کیلومتری را در بر میگیرد. این حرکات تبعاتی برای زیرساختها ایجاد میکند که باید در ساختوساز، اصول و آییننامههای مهندسی آنها را رعایت کنیم. او اضافه میکند: در چنین شرایطی باید به سازههای مهم شامل سازههای نیروگاه، سد و بیمارستان که حساستر هستند، بیشتر توجه کرد و با دقت بیشتری این بناها را ساخت.

اکتشاف معدن در مناطق حفاظتشده محیط زیست

تکیه به استخراج پتانسیلهای معدنی و انرژی خورشیدی در مناطق مرکزی ایران برای ایجاد تعادل در پراکنش جمعیتی، در برنامه آمایش سرزمین مورد تأکید قرار گرفته است. محسن احتشامی، استاد دانشگاه شهید بهشتی، درباره پتانسیلهای مناطق مرکزی ایران در زمینه معدن میگوید: در استان یزد، بخشهایی از کرمان و جنوب سمنان پتانسیلهای کشفنشده زیادی وجود دارد. مناطقی که این استاد دانشگاه شهید بهشتی از آنها بهعنوان مناطق کشفنشده معدنی یاد میکند، دقیقا منطبق بر مناطق حفاظتشده محیط زیست هستند که طبق قانون، اکتشاف معدن و ورود به آنها ممنوع است؛ اما احتشامی دراینباره بیان میکند: در دنیا پس از استخراج معدن، بحثهای احیا و بازسازی را داریم. در مناطق حفاظتشده، بسته به درجه حفاظتی آن و قوانین موجود، می‎توان با ملاحظاتی، استخراج معدن انجام داد و منطقه را طوری بازسازی کرد که از اولش بهتر شود (البته احیای یک منطقه اکتشافشده و بازگرداندن آن به شرایطی بهتر از گذشته قطعا غیرممکن است). به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در خارج از مناطق حفاظتشده نیز پتانسیلهای معدنی زیادی وجود دارد؛ اما برای استخراج معادن، اول هزینه و فایده میکنند و بعد نسبت به استخراج معدن اقدام میکنند. او سخن خود را با چند مثال ادامه داده و میگوید: مثلا اورانیوم یک محصول استراتژیک است که در هر جایی آن را استخراج میکنیم؛ اما شاید آهن در هر جایی ارزش استخراج نداشته باشد. قیمتهای جهانی روی این مسئله تأثیرگذار است.

به گفته احتشامی در ایران هنوز از روشهای پیشرفته اکتشاف معدن که نیاز به تخریب و کار میدانی زیادی نیست، استفاده نمیشود و بیشتر پروژههای معدن کشور، کوچک و متوسط است.برای استخراج معادن، نیازمند منابع آبی هستیم که تأمین آن برای مناطق مرکزی کار بسیار دشواری است.

علیرضا دائمی درباره تأمین نیازهای آبی برای استخراج معادن مرکزی ایران میگوید: اگر براساس آمایش سرزمین طرحهای جامع برای کشور داشته باشیم، اعتقاد دارم که حتما موفق میشویم که به اهداف خود دست یابیم.او تأکید میکند: در استخراج معادن حتما باید بحث ارزش آتی آب مورد توجه قرار گیرد. بازچرخانی آب نیز جدی گرفته شود. اینکه ما از ظرفیتهای مناطق مختلف کشور یا مناطق فلات مرکزی استفاده کنیم، با وجود کمبود منابع آب، قطعا قابل اجراست؛ منوط به اینکه آب را درست مصرف کنیم و درعینحال طرحهایمان اقتصادی باشد؛ زیرا شیرینسازی آب دریا هزینه داشته و آب تولیدشده به ازای هر مترمکعب سه تا چهار هزار تومان قیمت دارد. این رقم تقریبا  ١٠ برابر بهای فروش آب به مشترکان (٤٥٠ تومان به ازای هر مترمکعب) است؛ بنابراین باید این آب گران صرف کارهایی شود که صرفه اقتصادی دارند.دائمی ادامه میدهد: اگر منابع زیرزمینی را برای استخراج معادن استفاده کنیم، باید حتما این اقدام مبنای اقتصادی داشته باشد. حتی اگر معدن ما دارای رگههای طلا باشد؛ اما این طلا را اگر با آب و انرژی یارانهای رایگان بدون توجه به شاخصهای اقتصادی، استخراج کنیم، کار درستی انجام ندادهایم؛ بلکه باید ارزش واقعی این منابع در نظر گرفته شود. متأسفانه در کشور ما زیاد از این اتفاقات میافتد که به ارزش واقعی انرژی و آب توجه نمیشود.

او مرکز ایران را دارای پتانسیل بالایی در تولید انرژی خورشیدی معرفی میکند که با استفاده از این انرژی، میتوان آبهای شور موجود در مناطق مرکزی را شیرین کرده و به نحو صحیحی از این منابع استفاده کرد.