همچنان دور زدن نرخ سود بانکی

دولت یازدهم در مهار تورم لجام گسیخته که نرخ تورم را از نزدیک به ۴۰ درصد به کمتر از ۱۰ درصد رساند، موجی از خشنودی و امیدواری را بهدنبال آورد. بنگاههای تولیدی بهویژه از این تحول شادمان شدند؛ زیرا نرخ سر به فلک کشیده تسهیلات بانکی عملا فعالیت آنها را مختل کرده بود و استدلال آنها درباره ضرورت کاهش نرخ بهره بانکی، با وجود تورم ۴۰ درصدی، سست پایه مینمود.

این خشنودی البته دیری نپایید؛ زیرا به رغم کاهش نرخ تورم، نرخ بهره تسهیلات بانکی کاهش چندانی نیافت و در عمل از ۲۸ تا ۳۰ درصد پایینتر نیامد. مدتها طول کشید تا تدابیر بانک مرکزی نتیجه دهد و سرانجام با بخشنامه بانک مرکزی نرخ بهره به ۱۸ درصد تنزل یافت. همین جا باید تاکید شود که در شرایط کنونی اقتصاد کشور و کسادی بازار و مشکلات انباشته شده بنگاههای تولیدی، این نرخ نیز گشایشی در حوزه تولید پدید نیاورده و تنها اندکی از فشار بر آنها کاسته است. واقعیت این است که مشکلات تولید به نرخ بالای تسهیلات بانکی محدود نمیشود، اما به هرحال، دشوار میتوان فعالیتی را در حوزه تولید سراغ کرد که قادر به پرداخت بهره ۱۸ درصدی باشد و سود هم بدهد.

با این همه، به دلایل گوناگون، از جمله استیصال بنگاههای تولیدی و «از این ستون به آن ستون» کردنها، تقاضا برای این تسهیلات کم نیست و در حقیقت از عرضه «وجوه وام دادنی» عبور میکند. به همین دلیل، برخی از بانکها، بهمنظور بهرهگیری از شرایط بازار، به ترفندهایی روی آوردهاند که نرخ بهره دریافتی از متقاضیان را افزایش میدهد و تدابیر سیاستگذار پولی را نقش بر آب میکند.در این میان، عملکرد یکی از بزرگترین بانکهای کشور در «دور زدن» بخشنامه بانک مرکزی، به راستی خلاقانه و در عین حال تاسفانگیز است. تاسفانگیز از این جهت که بانکی که زیر نظر بانک مرکزی فعالیت میکند، نزدیک به ۲۰۰۰ شعبه در سراسر کشور دارد و یکی از بزرگترین شرکتهای کشور است، به سهولت و آشکارا میتواند دستورالعمل بانک مرکزی را نقض کند و آب هم از آب تکان نخورد.مسوولان بانک مرکزی میتوانند برای رسوایی «موسسات اعتباری»، نوعی دفاعیه ارائه دهند و از خود تا حدودی سلب مسوولیت کنند (مثلا اینکه سازمانها و نهادهای دیگری، غیر از بانک مرکزی، به این موسسات مجوز فعالیت دادهاند). اما چشم بستن بانک مرکزی بر رفتار تولیدستیز یکی از بزرگترین بانکهای کشور قابل توجیه نیست و بیاطلاعی آن از این وقایع عذری بدتر از گناه خواهد بود.

شرح ماجرا

شرکت (الف)، که در یکی از استانهای کشور فعالیتی گسترده دارد و از اعتبار بالایی هم برخوردار است، به بانک (ب) مراجعه و درخواست یک میلیارد تومان وام «سرمایه در گردش» میکند. بانک با پرداخت یک وام ۳ ماهه با بهره ۱۸ درصد در سال موافقت میکند. ضمنا به شرکت اعلام میکند که ۲۰ درصد از اصل وام و بهره سه ماهه آن به حساب جاری شما واریز میشود که باید تا پایان قرارداد در این حساب باقی بماند و سودی هم به آن تعلق نمیگیرد. (براساس دستورالعمل مدیریت مرکزی بانک، مبلغی که باید در حساب جاری متقاضی بلوکه شود، رقمی بین ۱۸ تا ۲۱ درصد اصل و فرع وام است، اما بررسیهای ما نشان میدهد که میانگین رقم بلوکه شده از ۲۰ درصد کمتر نیست).

به این ترتیب آنچه از وام یک میلیاردی به شرکت (الف) میرسد، ۷۹۱ میلیون تومان است۱ (اصل و فرع وام سه ماهه به 1/045 میلیارد تومان بالغ میشود که ۲۰ درصد آن، یعنی ۲۰۹ میلیون تومان آن سپرده جاری میشود و به عبارت دیگر ۷۹۱ میلیون تومان دست شرکت را میگیرد). با این حساب، شرکت (الف) برای دریافت ۷۹۱ میلیون تومان وام سه ماهه خود، ۴۵ میلیون تومان بهره میدهد که به معنای نرخ بهره 22/76 درصد در سال است. هرگاه مخارج جانبی (هزینههای وثیقهگذاری، بیمه و متفرقه) را به آن اضافه کنیم، نرخ بهره شرکت (الف) به بیش از ۲۳ درصد بالغ میشود.

کسانی که با فعالیتهای تولیدی آشنا هستند، میدانند که دوره بازگشت «سرمایه در گردش» بنگاههای تولیدی ۳ ماهه نیست. طول این دوره، از زمان خرید مواد اولیه تا اتمام فرآیند تولید و سپس فروش (معمولا) مدتدار آن، دستکم ۶ ماه و گاه تا ۱۲ ماه به درازا میکشد. در نتیجه شرکت (الف) پس از سه ماه نمیتواند اصل و فرع وام را پس دهد. حال اگر مدیر این شرکت نزد مسوولان بانک آه و ناله کند که فقط میتواند بهره سه ماهه را پرداخت کند و اصل و فرع آن را سه ماه دیگر پرداخت خواهد کرد، ۶ درصد جریمه دیرکرد به کل وام دریافت شده تعلق میگیرد و نرخ بهره وام شرکت مورد بحث را به ۲۹ درصد در سال میرساند. ( آیا حکمت دوره نامعقول ۳ ماهه وامهای سرمایه در گردش این بانک، دریافت همین جریمههای دیرکرد نیست؟). 

گرچه بانک (ب) در زمره بانکهای خصوصی طبقهبندی شده، اما به هیچ عنوان یک موسسه خصوصی نیست. با نگاهی به سهامداران این بانک و درصد سهام آنها، درمییابیم که بیشتر سهام بانک (ب)، میان نهادهای حکومتی دستبهدست شده و بانک مذکور مصداق عینی یک بنگاه «خصولتی» است.۲

نام این بانک و نام و نشان دهها بنگاهی که از تسهیلات این بانک استفاده کرده (و میکنند) و قراردادهای آنها دقیقا به شرحی که توصیف شد، موجود است. مسوولان بانک مرکزی قاعدتا نباید از شیوه کار بانک مذکور بیاطلاع باشند. نادیده گرفتن این نوع تخلفات، نه تنها ظلم در حق بانکهایی است که «خصولتی» نشدهاند و به وظایف قانونی خود پایبند ماندهاند، بلکه ضربه دیگری بر پیکر نحیف تولید کشور است که زیر ضرباتی از این دست، کمر خم کرده است.

پاورقیها

1- با نرخ ۱۸ درصد در سال، بهره یک میلیارد تومان ۱۸۰ میلیون تومان در سال است. برای یک دوره سه ماهه مبلغ بهره ۴۵ میلیون تومان خواهد بود.(۴۵=۴÷۱۸۰).

2- در «ویکی پدیای» فارسی نام موسسات سهامدار این بانک، درصد سهام هر یک از آنها و ماهیت خصولتی آن تشریح شده است.