اقتصاد مقاومتی و مهاجرت معکوس

امروزه نام گرامین بانک به یکی از مظاهر موفق تامین مالی خرد در سطح جهانی تبدیل شده است. تولد ایده تاسیس این بانک زمانی شروع شد که محمد یونس با مشاهده محرومیت ناخوشایند روستاییان بنگلادشی به این نتیجه رسید که تنها با پرداخت مبلغ کمی به هر یک از آنان می­توان تمام بدهی آنان را تسویه نمود و با ایجاد اشتغالهای روستایی این امکان را به آنها داد که روی پای خود بایستند.

یونس تحت حمایت بانک مرکزی بنگلادش نخستین اقدامات تشکیل و راهاندازی گرامین بانک (Grameen Bank) را از سال ۱۹۷۶ شروع نمود. این پروژه اهدافی چون گسترش ارائه تسهیلات بانکی به اقشار فقیر، ایجاد فرصت خوداشتغالی برای طیف وسیعی از بیکاران روستایی و  تبدیل نمودن سیکل معیوب «درآمد کم، پسانداز و سرمایهگذاری کم» به سیکل سالم «درآمد کم، تزریق اعتبار، سرمایهگذاری، درآمد بیشتر، پسانداز بیشتر، سرمایهگذاری بیشتر و درآمد بیشتر» را دنبال میکرد.

این ایده، فرصت مناسبی برای نجات طبقه محروم جامعه از دایره فقر و ایجاد توانمندی و اشتغالزایی برای آنها به حساب میآمد. محمد یونس با تاسیس این بانک، درصدد پرورش مهارتهای فقرا و درآمدزایی آنان از طریق استفاده از استعدادهای نهفته، بهبود وضعیت بهداشتی، تامین مسکن و سرپناه، آب آشامیدنی سالم و ارتقای توانمندیهایشان در مواجهه با بلایای طبیعی درآمد.

با تاسیس گرامین بنک، ایده تامین مالی خرد (Microfinance) به نحو بیشتری در سراسر دنیا منتشر شد. ترویج و گسترش امید به زندگی و رشد خودباوری در طبقه محروم جامعه حاصل فعالیتی اخلاقمدار بود که گرامین بانک برای مردم جهان به ارمغان آورده بود. در سال ۲۰۰۶ به پاس موفقیتهای محمد یونس در زمینه رشد و توسعه سرمایهگذاری اجتماعی و تامین مالی خرد، جایزه صلح نوبل به وی اعطا شد.

امروزه در اقتصاد ایران، توجه به نقش نظام مالی در توانمندسازی طبقات محروم جامعه تحت ادبیات اقتصاد مقاومتی طرح میشود. شاید بتوان تجربه شهرها و روستاهای منتخب استان کرمان در طرحهای پایلوت اجراییسازی سیاستهای اقتصاد مقاومتی را یکی از تجربیات موفق در بکارگیری منابع بانکی در راستای توسعه و مقاومسازی اقتصاد عنوان کرد.

شواهد دال بر این مدعاست که طرحهای توانمندسازی و اعطای تسهیلات قرضالحسنه در شاخههای صنایع غذایی، صنایع معدنی، صنایع دستی، صنایع کشاورزی و... موجب رونق نسبی خوداشتغالی و ایجاد کسب و کارهای خرد در شهرستانهای شهربابک، انار، زرند، منوجان، قلعهگنج، جیرفت، کوهبنان و... از استان کرمان شده است.

نکته جالب توجه به منطقه محروم گلباف در جنوب شرق شهر کرمان برمیگردد که نتایج بسیار مثبتی از بکارگیری سیاستهای اقتصاد مقاومتی با شعار «هر خانه، یک کارخانه» از خود بروز داده است. پس از آنکه بخشی از جمعیت این منطقه به دلیل نبود کار و شغل به سایر شهرهای استان کوچ کرده بودند، با سرمایهگذاری و ایجاد فرصتهای اشتغال روستایی و کسب و کارهای خرد (همچون کاشت گیاهان دارویی، بافت فرش و قالی، تولید نان و شیرینی و...) در این منطقه، پدیده «مهاجرت معکوس» اتفاق افتاده و بسیاری از اهالی بومی دوباره به این منطقه مراجعت کردهاند.

امروزه زنان و مردان این منطقه با بهرهگیری از تسهیلات ارزانقیمت و با تکیه به هنر و تلاش خود تحت یک مدیریت واحد و هوشمندانه منشا اثر در اقتصاد استان کرمان شدهاند. از اینرو میتوان منطقه گلباف را به عنوان یکی از مثالهای موفق در اجراسازی سیاستهای اقتصاد مقاومتی نهتنها در سطح استان کرمان بلکه در سطح کشور قلمداد شد.

مناطق پرظرفیت اما محروم همچون گلباف کرمان در سراسر کشور کم نیست. به نظر میرسد میتوان با پیگیری سیاستهای اقتصادمقاومتی و برنامهریزی تامین مالی خرد جهت توانمندسازی اهالی بومی اینگونه مناطق ضمن کاهش پدیده مهاجرت جمعیت روستایی به شهرها و ایجاد چالشهای جدید اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی به توسعه و رشد اقتصاد ملی نیز کمک رساند. در این میان، اعطای تسهیلات قرضالحسنه و یا تسهیلات با نرخهای سود مناسب میتواند زمینهای برای اینگونه حرکتهای توسعهمدارانه و ضدفقر باشد.

در این راستا توجه به برخی نکات راهبردی لازم میباشد:

تسهیلات اعطایی باید عموما در زمینه اشتغالزایی و کاهش سطح فقر بوده و نسبت به تسهیلات مصرفی در اولویت بسیار بالاتری قرار داشته باشد.

ضروری است اعطای تسهیلات بانکی طبق یک برنامه هدفمند با توجه به ظرفیتها و استعدادهای بومی هر منطقه و تحت نظارت یک ناظر آگاه و توانمند صورت پذیرد.

توجه به اقتصاد دانش بنیان در ایجاد کسبوکارهای خرد، استفاده از نوآوریها و دانش روز، آموزش و مهارتآموزی نیروی کار در بخشهای تولید، بستهبندی و بازاریابی محصولات از درجه اهمیت بالایی برخوردار است.

با توجه به وجود پیوندهای اجتماعی و قومی خوب در مناطق کوچک و روستایی میتوان از روش تامین مالی خرد بر پایه اعتبار مبتنی بر گروه (Group Based Credit) و تکیه بر نظارت درون گروهی جهت ایفای کامل تعهدات تسهیلاتگیرندگان استفاده نمود.

استفاده از تجربه موفق گرامین بانک و سایر تجارب جهانی در حوزه تامین مالی خرد و توانمندسازی طبقات محروم جامعه میتواند در یک بستر خرد جمعی به تحقق بهتر سیاستهای اقتصاد مقاومتی در کشور بیانجامد.