شکوه هنر و معماری در ایران

بسیاری از کارشناسان، معماری را هنری اجتماعی مینامند که برای پاسخ هماهنگ به نیازهای کارکردی و زیباشناسانه شکل میگیرد. آنها معتقدند که معماران گاه بناهایی را با ایدههای شخصی طراحی میکنند، ولی معمولا ساختمانها با توجه به نیازهای اجتماعی طراحی میشوند.

شکوه هنر معماری در ایران

در بسیاری از سفرنامهها جهانگردان مشهوری که به ایران سفر کردهاند همواره از هنر معماری ایران با شگفتی سخن گفتهاند و آثار تاریخی ایران را ستودهاند. در بین سفرنامههای مکتوبی که به یادگار مانده نکته قابل توجهی به چشم میخورد و آن هم توجه گردشگران خارجی به کاروانسراهای قدیمی ایران است. از مفهوم کاروانسرا استنباط میشود که وجود این بناها مرحله پیشرفتهای از زندگی را مجسم کرده و درواقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشکیل میدادند. فاصله زیاد بین مراکز تجاری، مداخله عوارض طبیعی، محیط وحشی، بیابان، خطر جنگهای داخلی متعدد و... وجود جایگاههای امن را برای استراحت کاروان ها و مسافران ایجاب میکرد تا بهسلامت به مقصدشان رهسپار شوند. حتی در عصر هخامنشیان منزلگاههای تاسیسشده بود که ساکنانش در صورت لزوم در برابر دشمنان به دفاع میپرداختند. کاروانسراها نماد کاملی از معماری ایرانی به حساب میآیند که کارکرد مشخصی را ایفا میکردند. در گذر زمان بسیاری از کاروانسراهای ایران ویران شدند و بسیاری دیگر هم همچنان پابرجا ماندهاند و میزبان علاقهمندانی هستند که برای تماشای آثار تاریخی به نقاط مختلف کشور سفر میکنند.

کاروانسرای شاه عباسی شهر ری اما یکی از مهمترین کاروانسراهای ایران به حساب میآمد که در سالهای اخیر به انبار برخی فعالان اقتصادی این شهر بدل شده بود و تقریبا چیزی از شکوه گذشته آن باقی نمانده بود. در آثار مکتوب تاریخی همواره از شهر ری بهعنوان یکی از شهرهای مهم و باستانی ایران یاد شده است. بنابرآنچه با نگاهی اسطورهای در اوستا آمده ری سیزدهمین شهری است که در جهان ساخته شدهاست. مورخان تاریخ سکونت در این شهر را به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تخمین زدهاند و برخی بنیانگذار این شهر را «شیث بنی آدم» میدانند، برخی دیگر نوادگان نوح پیامبر و گروهی دیگر تاسیس آن را به «پیروز» پسر یزدگرد نسبت میدهند. اگر چه هیچ کدام از این ادعاها قابل اثبات نیست، ولی به هر روی ادعای آخر که بنانهادن شهر را با دوران ساسانی مقارن میداند قطعا اشتباه است، زیرا در آثار باستانی از یونانیان و ایرانیان به نشانههایی از وجود این شهر در دوران اشکانیان و پیش از آن دوران هخامنشیان بر میخوریم.

امروزه شهر ری را بهدلیل وجود مقبره بزرگان دینی بهعنوان شهری مذهبی میشناسند اما تقدس در این شهر به صدها سال پیش، و پیش از اسلام باز میگردد. بنا به اسناد تاریخی ری مکانی مقدس برای پیروان دین زرتشت بود و عدهای آن را از نظر اهمیت با واتیکان کنونی برای مسیحیان قیاس کردهاند. علاوهبر اینها بهدلیل قرار گرفتن این شهر بر سر راه جاده ابریشم، از نظر تجاری نیز در وضعیت مهمی قرار داشت و به همین دلیل بسیاری از ساکنان آن را بازرگانان تشکیل میدادند. از این رو میتوان به اهمیت کاروانسرای این شهر پی برد. این کاروانسرای ثبت شده در فهرست آثار ملی، دارای ساختاری متشکل از گچ و آجر بهصورت چهار ایوانه ساخته شده و از نظر قدمت متعلق به عصر صفویه یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش است. در سالهای اخیر رسانهها گزارشهای زیادی درباره ویرانی این کاروانسرا منتشر و اهمیت آن را به مسوولان گوشزد کردند تا اینکه سازمان زیباسازی شهر تهران تصمیم گرفت در حاشیه مرمت ساختمانهای شهر ری، بازسازی این بنا را هم برعهده بگیرد.

هفته گذشته مرمت این بنای تاریخی به پایان رسید و شکل و شمایل جدید آن باعث شد توجه بسیاری از علاقهمندان هنر ایرانی به این کاروانسرا جلب شود. محسنهاشمی مدیر پروژه بهسازی و ساماندهی نما و منظر میدان و پیادهراه حرم عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری میگوید که مرمت این کاروانسرا با نظارت اداره میراث فرهنگی شهرری از خرداد امسال آغاز و ایوانهای شرقی، جنوبی و شمالی، جدارههای داخلی و ۱۷کاربری خارجی آن مرمت و بهسازی شد. او توضیح میدهد که کاروانسراها در حالت کلی با معماری حیاط بزرگ مرکزی بهصورت چهار ایوانه یا سه ایوانه طراحی و ساخته میشدهاند، کاروانسرای «عباسی» شهرری نیز علاوه بر مکانی برای استراحتگاه بازرگانان و بارانداز کالاها، محل اسکان زائران حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) نیز بوده است. زیبایی سقفها و ستونهای این کاروانسرا شکوه هنر ایرانی را به تصویر میکشد و ساکنان راسته بازار میگویند در هفتههای اخیر گردشگرانی که به شهر ری میآیند به آن توجه زیادی نشان دادهاند و حتی

شگفتزده هم شدهاند. با این حال اما آنها اشاره میکنند که بسیاری از نقاط دیدنی شهر ری بهدلیل کم توجهی مدیران در سالهای گذشته ویران شده است. آنها میگویند بیم آن میرود که زمان که بگذرد این بنای تاریخی که شکوه معماری ایران را به تصویر میکشد و میلیونها تومان پول برای بازسازی آن خرج شده؛ یک بار دیگر به انبار برخی فعالان اقتصادی بازار بدل شود. پیشبینی که احتمال دارد اتفاق بیفتد و روی هنر ایرانی غبار بنشاند.