پیش‌بینی زلزله غیر‌ممکن است/ مصالح سنگین تلفات را افزایش می‌هد

ساعت نزدیک به نیمه شب بود که راهی یکی از هتلهای کرمانشاه شدم تا با استاد بزرگ و جهانی زلزله شناسی مصاحبه کنم. تیمی که از ژاپن آمده، همه متخصص و شناخته شده هستند اما هیچ کدام از آنها در حضور استاد خبرهتر، به خود اجازه مصاحبه نمیدهد. سیستم جالبی دارند، تا پروفسور هست حتی اساتید معروف هم این کار را انجام نمیدهند. صحبتهای آن شب ما را ترغیب نمود تا روز بعد هم گروه را در مناطق زلزله زده همراهی و مصاحبهها و گزارشها را تکمیل نماییم. در ادامه، مصاحبه تفصیلی با پروفسور ماساکاتسو میاجیما خواهد آمد.

آقای پروفسور در مصاحبه قبلی در مورد هارپ و زلزلههای متعدد ایران نظر شما را پرسیدیم. امروز میخواهیم قدری دقیقتر به موضوعات گوناگون بپردازیم. بفرمایید که برای چه هدفی به کرمانشاه آمدهاید و این چند روز در مطالعات میدانی که در مناطق زلزله زده این استان به انجام رسانده اید چه موضوعات خاصی نظر شما را جلب نموده است؟

قبل از هر چیز باید عرض کنم که این زلزله در کشور ژاپن بازتاب بسیار گستردهای داشت و عمیقاً ما را تحت تأثیر قرار داد. بنده نیز از طرف مردم ژاپن همدردی صمیمانه خود را اعلام مینمایم.

باتوجه به گستردگی خرابیها در این مرحله برای بررسی این خرابیها و مقایسه آن با خرابی زلزلهها در ژاپن و انجام مطالعات مقایسهای به اینجا آمدهایم. موضوعات را دستهبندی و دفعات بعد با متخصصین بیشتری به ایران خواهم آمد.

ما این چند روز بیشتر چگونگی و کم و کیف آسیبها را بررسی نمودهایم. البته نه فقط آسیبهایی که ناشی از حرکت زمین بوده است. بلکه آسیبهای ناشی از خصوصیات زمین را هم بررسی کردهایم. این به معنای بررسی اثر ساختگاه در آسیب است. بنابراین از ثبت ریز لرزهها که به آن میکروتریمور گفته میشود، استفاده کردیم. با این شیوه توانستیم برآوردی از اثر ساختگاه بر آسیب سنگین ساختمانهای منطقه به دست آوریم.

وجه تمایز این زلزله که برای شما جنبه نو داشته یا قبلاً کمتر مشاهده کردهاید چه بوده است؟

مهمترین مسأله تفاوت در سازهها است. مثلاً در ایران خیلی زیاد از مصالح بنایی استفاده شده است. این مصالح سنگین هستند و از طرفی دیوارهای جانبی هم مهار نشده و بنابراین فرو ریختهاند. نقطه مقابل این شکل در ژاپن دیده میشود که اساساً خانهها چوبی و سبک هستند و تبعاً آسیب جدی نمیبینند.

همانطور که بازدید کردید و اطلاع دارید در اثر زلزله کرمانشاه زمین لغزشهای زیادی با ارتفاعهایی از 1 تا 7 متر ایجاد شده است. این حرکتها و شکافها (رانش زمین) در فواصل متعدد دور و نزدیک از کانون زلزله اتفاق افتاده است. این اتفاق نشانه چیست و علت آن را چگونه ارزیابی مینمایید؟

این زمین لغزشهای بزرگ نظر بنده را جلب کرده و به مطالعه دقیق آنها علاقمند شدهام. البته زمین لغزش در تمام جهان در اثر پدیدههایی مثل زلزله، باران و... اتفاق میافتد.پژوهشگرانی هستند که زمینه تخصصی آنها کاملاً همین پدیده است. آنها جزئیات زمین لغزش (رانش زمین) را بررسی میکنند. این جزئیات برای برنامه ریزی و اسکان در آن مناطق بسیار حیاتی و لازم است. بنده نیز سعی خواهم نمود در سفر بعدی همراه یک متخصص زمین لغزش در منطقه حاضر شوم. در عین حال این پدیده نادر نیست و تقریباً در همه زلزلهها اتفاق میافتد.

سیستم هشدار سریع که در زلزلهها با اتکا بر اختلاف سرعت بین امواج S و P می تواند چند ثانیه پیش از وقوع خرابی هشدار دهد را چگونه ارزیابی میکنید و به نظر شما در اولویت چندم مقابله با زلزله است؟ این سیستمها در ژاپن چه جایگاهی دارند؟

در زمان حاضر پیشبینی زلزله غیر ممکن است. اما تنها جایگزین پیشبینی زلزله فعلاً همین سیستمهای هشدار سریع است و راهکار خوبی هستند. در رابطه با این سیستمها مشکل اساسی، خطای بالای آنهاست. مثلاً ممکن زلزلهای اتفاق نیفتد اما سیستم هشدار بدهد. یکی از دلایل این خطاها نیاز به تعبیه سنسورهای متعدد در پراکندگی نقاط مختلف است. به عنوان مثال در ژاپن بسیاری از زلزلهها در اقیانوس رخ میدهد و در آنجا امکان تعبیه سنسورهای کافی وجود ندارد. اما به هر حال میتوان به رفع خطاهای این سیستمها در آینده امیدوار بود.

تعداد کشتههای زلزله کرمانشاه چه با آمار رسمی چه با آمارهای غیر رسمی، در هر صورت در مقایسه با زلزلههای مشابه کشور ایران بسیار کمتر بوده است. از یک طرف این میتواند نشان دهنده پیشرفت ساختمانسازی در این کشور باشد. از طرف دیگر مشاهده میشد که برخی ساختمانهای قدیمی مقاومت مناسبتری از ساختمانهای جدید داشتهاند و بیشتر تخریبات در ساختمانهای جدید بوده است. به نظر شما این تناقض چگونه قابل تحلیل است؟ بالأخره ساختمانهای ما پیشرفت کردهاند یا کاهش تلفات، عوامل دیگری دارد؟

از منظر بنده تلفات این زلزله تابع شرایط جمعیتی محل وقوع آن بوده است. وقتی بخواهیم تلفات یک زلزله را بررسی کنیم ابتدا بایستی بدانیم رومرکز زلزله در شهر بوده یا روستا یا بیابان و... . آنچه که واضح است رومرکز زلزله کرمانشاه در شهرها نبوده و در نزدیکی روستاهای کم جمعیت اتفاق افتاده است و این عامل اصلی کاهش تلفات است. حالا فرض کنید همین زلزله در مرکز شهر تهران با آن جمعیت عظیم رخ دهد، قطعاً تلفات فاجعه بار خواهد بود و ساختمان ها مقاومت کافی نخواهند داشت.

اما در مورد عملکرد ساختمانهای قدیمی در این زلزله نمیتوانم به طور قطع اظهار نظر نمایم. چرا که این امر مستلزم تحلیل آماری و اطلاع از تعداد ساختمانهای قدیمی و ساختمانهای مهندسی و نسبت تخریب در هر دو گروه است. اما آنچه که این چند روزه مشاهده کردم این بود که ساختمانهای قدیمی با مصالح بنایی و همین طور ساختمان های نیمه اسکلت فلزی اکثراً عملکرد بد و نامناسبی داشتهاند. اما در سازههای مهندسی هم عملکرد خوب دیدهام و هم عملکرد بد. در نهایت چون جزئیات دقیق آماری ساختمانها را در اختیار نداریم نمیتوان اظهار نظر دقیق نمود.

استحضار دارید که در این زلزله دو بیمارستان تخریب کلی و دو بیمارستان دیگر نیز تخریب متوسط داشتند. همین طور چندین ساختمان حیاتی و مهم آسیب دیدند. نظر شما در این مورد چیست و استاندارد ساختمانهای اینگونه در کشور شما ژاپن چگونه است؟

ما در ژاپن در سال 1995 در جریان زلزله کوبه چنین موضوعی را تجربه نمودیم و آسیب شدیدی به دو ساختمان مهم و حیاتی وارد شد. پس از آن حادثه متخصصان با تغییر آیین نامهها، طراحی لرزهای بیمارستانها را ارتقاء داده و در حال حاضر بیمارستانهای ما از لحاظ سازه مشکلی ندارند. مسأله بعدی در اینگونه ساختمانها موضوع شریانهای حیاتی مثل آب و برق و... است. اگرچه ممکن است با وقوع یک زلزله سازه بیمارستان آسیب نبیند. اما این اصلاً کافی نیست و باید شریانهای حیاتی هم بدون وقفه به کار خود ادامه دهند. این موضوع در حال حاضر در ژاپن در حال بررسی و مطالعه برای پیشرفت هرچه بیشتر است.

اقدامات زیربنایی ژاپن برای مقابله با آسیب های زلزله از چه زمانی شروع شد و رمز موفقیت این کشور در چه نکتهای نهفته است؟

کلید موفقیت بسیار ساده است. کاری که ما کردهایم و ایران هم نیاز به انجام آن دارد این است که پس از هر زلزله باید پرسیده شود که چه اتفاقی رخ داده؟ ابعاد فاجعه چگونه بوده است؟ سپس بررسی شود که حالا باید چه کارهایی انجام بگیرد که وقوع چنین زلزلهای تبدیل به فاجعه نشود؟ به بیان دیگر ایمنی لازم در همه ابعاد برای مقابله با تکرار آن حادثه تدارک دیده شود.

به عنوان سؤال آخر اگر دولت ایران از شما بخواهد با توجه به دانش تخصصی خود و مطالعه میدانی منطقه زلزله زده، یک برنامه برای این کشور ارائه دهید، چه خواهید گفت؟

این یک سؤال بسیار سخت است. اما اگر بخواهم الان فقط چند جمله کوتاه بگویم، ابتدا میگویم دولت بایستی برای پژوهش و بررسی ابعاد مقابله با زلزله هزینه کند. سپس به عنوان دومین مسأله، آموزش همه جانبه از ایمن سازی سازه تا نجات در زلزله، بایستی همگانی شود و لازم است این فرهنگ از دانشآموزان دبستان و مقاطع بعدی آغاز شود.