مزیت‌های رقابتی ایران در حوزه آهن‌اسفنجی

 از کشورهای ایران و هند بهعنوان بزرگترین تولیدکنندههای آهناسفنجی در جهان میتوان نام برد؛ آهناسفنجی، محصول احیای مستقیم سنگآهن (گندله) است. آهناسفنجی در عملیات احیای مستقیم، بدوننیاز به ذوب سنگآهن و با حذف اکسیژن ایجاد میشود. شکل ظاهری آن بهصورت قطعات کروی (گندله) متخلخل یا اسفنجگونه بوده که دلیل نامگذاری آن هم، همین ظاهر اسفنجی این محصول است.

این محصول عیار بالایی از آهن را دارا است و یکی از دلایل رواج استفاده از آهناسفنجی، کمبود ضایعات آهن و افزایش قیمت آن و مشکلات زیست محیطی است. مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگآهن ایران درخصوص فرآیند شکلگیری آهن اسفنجی میگوید: عمده کاری که در بخش فولاد تا به حال انجام شده در بخش کوره بلند بوده که در این روش که از پنجاه سال و قبلتر از آن انجام شده، سنگآهن را بهصورت مستقیم احیا میکردهاند.

وی در ادامه با اشاره به متدهای مختلف تولید فولاد میگوید: بعد از آن روشهای جدیدی بهکار گرفته شد که از آن جمله میتوان به «میدرکس» و «القایی» اشاره کرد که بحث آهناسفنجی در آن زمان مطرح شد و در این فرآیند سنگآهن به کنسانتره و بعد از آن به گندله تبدیل شده و گندله تبدیل به آهناسفنجی میشد، این روش مزیتهایی را نسبت به روش قبل از آن دارا بود که از آن جمله میتوان به گستردگی دامنه استفاده از مواد معدنی اشاره کرد، چون بالاخره مستقیم استفاده نمیشد و در فرآیند کنسانترهسازی، سنگهای عیار پایین را استفاده کرده و عیارسازی کرده و بهصورت همگن استفاده میشد. این موضوع باعث شد معادن بیشتری در این فرآیند فعال شوند و دامنه موادی که تامینکننده مواد خام این صنعت بودند، بیشتر شود.

وی در ادامه با اشاره به اینکه کارخانههایی که در ایران فعالیت میکنند، شرایطی که بعد از تبدیل به آهناسفنجی صورت میگیرد را مورد محاسبه قرار میدهند، گفت: در واقع فرآیند پس از تبدیل به آهناسفنجی از سوی کارخانهها مورد بررسی قرار میگیرد چراکه هم سرمایهگذاری خیلی کلانی میخواهد تا آهناسفنجی تبدیل به شمش شود و هم اینکه ارزش افزودهای که در این فرایند محاسبه میشود، نسبت به این حجم از سرمایهگذاری سود بالایی ندارد. از همینرو بود که بسیاری از کارشناسان در سالهای گذشته مطرح کردند که ایران در این برهه مرحله معدن تا آهناسفنجی را با قدرت طی کند ولی مراحل بعد از آهناسفنجی را نسبت به نیاز داخلش در نظر گرفته و بهکار بگیرد، حتی پیشنهاد این بود که آن ۸ طرح فولادی که از زمان دولت نهم شروع شد و به نتیجه نرسیدند تا مرحله آهناسفنجی باشند.

اکبریان در ادامه گفت: در این زمینه انتقادات و پیشنهادهای زیادی هم در ارتباط با تعطیلی یا ادامه کار این ۸ طرح از منظر کارشناسان در کشور وجود دارد، ولی یکی از نظرات خوبی که برای این ۸ طرح داده شده، این است که در ابتدا این طرحها تا مرحله آهناسفنجی پیش بروند، به این معنا که اگر زنجیره فولاد که از معدن آغاز میشود را از ابتدا مورد بررسی قرار دهیم متوجه خواهیم شد، مراحل به این شیوه خواهد بود: ۱-اکتشافات یک فرایند با ارزش افزوده بسیار بالا، ۲- صنایع معدنی با ارزش افزوده بالا، ۳- فراوری ثانویه که در بخش معدن برای عناصر میکرو و ماکرو انجام میشود که ارزش افزوده خوبی دارد، ۴- مرحله صنایع معدنی شامل کنسانتره و گندله که این هم نسبت به اینکه سرمایهگذاری کلانی نمیخواهد شرایط نسبتا خوبی دارد و ۵- مرحله دریافت گندله و تولید آهناسفنجی.

در اینجا است که در فرایند تبدیل به آهناسفنجی دریافت و تولید ارزش افزوده خوبی را داریم، به این معنا که دریافت گندله و تولید آهناسفنجی در مرحله آخر نسبت به بقیه حلقهها با ارزش افزوده خیلی خوبی محاسبه میشود ولی از آهناسفنجی به بعد به یکباره حجم سرمایهگذاریها بالا میرود و میزان سود نسبت به سرمایهگذاری آنچنان قابلقبول نخواهد بود و اکثر موضوعات و معضلاتی که صنعت فولاد با آن درگیر است، بر سر همین حلقه است، برای همین این تئوری و ایده در کشور ایجاد شده است که ایران تا مرحله آهناسفنجی خوب پیش برود به این معنا که از مزیت معدنداری، گاز و نیروی انسانی استفاده کند و به یک تولیدکننده بزرگ آهناسفنجی تبدیل شود.

اکبریان در پاسخ به این سوال که مزیت و فایده استفاده از آهناسفنجی چیست، گفت: در داخل کشور میتوان کارخانهها و صنایعی را ایجاد کرد که آهناسفنجی را دریافت کرده و شمش تحویل دهند؛ لذا با یک سیستم بسیار ساده میتوان کورههای ذوب ضایعات آهنی را با یک تغییر جزئی به سمتی هدایت کرد که بتوانند از آهناسفنجی هم استفاده کنند. در واقع با این روند میتوان ترکیه را که یکی از بزرگترین مصرفکنندههای همسایه ایران است و آهناسفنجی میتواند مقصد بسیار خوبی برای این کشور باشد، به سمت خرید این محصول از ایران سوق داد تا در کورههای ذوب ضایعاتی در آن کشور با یک تغییر جزئی از این محصول استفاده کند. از سوی دیگر کشورهای عربی که عمدتا مواد معدنی ندارند، میتوانند از آهناسفنجی استفاده کنند.

در اینباره یکی از مشکلاتی که آهناسفنجی دارد این است که به دلیل اشتعالزایی که دارد و حمل آن کار بسیار سختی است، حملونقل آن مشکل است. یک مرحله دیگر بعد از آهناسفنجی بحث «بریکت» است، در واقع باید آهناسفنجی را تبدیل به بریکت که همان آهناسفنجی فشرده است کرد که خاصیت اشتعالزایی را هم تحتتاثیر قرارداده و از بین میبرد. در واقع زمانی که تبدیل به بریکت میشود، حملونقل آن آسانتر انجام میشود، هم در داخل کشور و در مسافتهای طولانی میتوان آن را جابهجا کرد و هم در صادرات آن میتوان به راحتی عمل کرد. اکبریان کشورهای عربی، قطر و ترکیه را بازار هدفهای خوبی برای محصول آهناسفنجی ایران تعریف کرده و گفت: کشورهای عربی، قطر و ترکیه مشتریان آهناسفنجی خواهند بود. وی در ادامه به بحث محدودیت استفاده از این محصول اشاره کرد و گفت: از فرایند آهناسفنجی در هر جایی نمیتوان استفاده کرد، در واقع به این دلیل که ایران شرایط خاصی در منطقه دارد، میتواند در مسیر تولید و صادرات آهناسفنجی اقدامات مهمی را در پیش بگیرد. شنیده میشود که هند هم در این زمینه، حتی بیشتر از ایران در حال کار کردن است و باید از این محصول بهعنوان یک مزیت برای کشور استفاده کرد.

همسایههای ایران را میتوان ظرفیتهای خیلی خوبی برای بازاریابی محصول آهناسفنجی دانست، بهطوریکه در کشورهای عربی تنها کشوری که میتواند از نظر ماده خام در مقیاس منطقهای با ایران رقابت کند، عمان است که در شروع اکتشافات قرار دارد، ایرانیها هم در این کشور در حال همکاری هستند، از سویی عمان در آینده نزدیک رقیبی برای تامین مواد خام و محصولاتی همچون گندله آهناسفنجی و هر محصول دیگر بهخصوص در بازار کشورهای عربی خواهد بود. بهتر این است که سرمایهگذاران ایرانی مخصوصا متخصصان بخش معدن و صنایع معدنی کشور قبل از اینکه بازار عمان و بخش معدن در اختیار کشورهای دیگر قرار گیرد، در آنجا سرمایهگذاری کنند تا بتوانند مدیریت بازار آینده منطقه را در دست بگیرند.