ریسک‌های اختصاصی بانک‌های اسلامی

به دلیل ماهیت اعتباری فعالیت بانکها و موسسات اعتباری غیربانکی اسلامی، این احتمال وجود دارد که بانکهای اسلامی نیز مشابه بانکهای متعارف با انواعی از ریسکها مواجه شوند؛ که ریسک اعتباری، نقدینگی، عملیاتی و بازار چهار مورد از مهمترین آنها را شکل میدهند. بر این اساس بانکهای اسلامی نیز مشابه بانکهای متعارف، لازم است از تدابیر مناسب جهت مدیریت ریسکهای مذکور استفاده کنند.

با این حال بانکهای اسلامی علاوه بر مخاطرات مشترک با بانکهای متعارف، ممکن است با ریسکهای خاصی نیز مواجه شوند. دلیل این مسئله به ماهیت اسلامی این موسسات مالی باز میگردد. در واقع به دلیل آنکه شرعی بودن عملیات بانکهای اسلامی برای مشتریان و سایر ذینفعان اهمیت دارد، لذا ممکن است بانکهای اسلامی از این منظر نیز با خطر مواجه شوند. در ادامه به برخی از این ریسکهای اختصاصی اشاره میشود.

الف- ریسک امانی

یکی دیگر از مخاطرات مهمی که در رابطه با عملیات هر بانک اسلامی ممکن است اتفاق بیافتد، «ریسک امانی» است. بر اساس تعریف، ریسک امانی عبارت است از: خطری که در اثر فعالیت یک طرف معامله به عنوان وکیل یا نماینده طرف دیگر به وقوع میپیوندد. این ریسک در شرایطی ایجاد میشود که وکیل در راستای منافع موکلین خود حرکت نکرده و منافع خود یا دیگران را در اولویت قرار دهد.

ریسک اعتماد به صورت ویژه در بانکهای اسلامی دارای اهمیت است. زیرا بر خلاف بانکهای متعارف که عمده منابع خود را بر اساس عقد قرض از سپردهگذاران دریافت کرده و بر اساس همین عقد در اختیار مشتریان قرار میدهند، بانکهای اسلامی از عقود دیگری استفاده میکنند.

توضیح آنکه بانکهای اسلامی در ایران از عقد وکالت (و در سایر کشورهای اسلامی معمولا از عقد مضاربه) جهت تجیهز سپردههای سودده استفاده میکنند؛ که بر اساس این عقد (و عقد مضاربه)، بانک وکیل مشتریان خواهد بود. در واقع، سپردههای مشتریان به ملکیت بانک در نیامده و بانک وظیفه دارد به بهترین نحو از این سپردهها جهت ایجاد سود (در چهارچوب ضوابط شرعی) استفاده کند. در اینجا این احتمال وجود دارد که بانک به هر دلیل در راستای حداکثرسازی منافع سپردهگذاران حرکت نکرده و این منشا ایجاد ریسک اعتماد در حوزه تجهیز منابع برای بانک اسلامی خواهد بود.

ب- ریسک عدم انطباق با شریعت

ریسک شریعت، مهمترین خطری است که یک بانک اسلامی ممکن است در مسیر فعالیت خود با آن روبرو شود. در واقع، به دلیل آنکه این دسته از موسسات تحت عنوان «بانک اسلامی» به فعالیت مشغول هستند، این خطر وجود دارد که به هر دلیل فعالیتهای آنها با موازین شرعی انطباق نداشته باشد. ریسک شریعت مختص فعالیتهای بانکهای اسلامی بوده و در بانکداری متعارف قابل تصور نیست.

وجود ریسک شریعت در عملیات یک بانک اسلامی، میتواند هزینههای گوناگونی برای سهامداران، سپردهگذاران و مشتریان بانک (و همچنین برای جامعه) به همراه داشته باشد که یکی از مهمترین آنها تضعیف شهرت و اعتبار بانک اسلامی است.

در واقع، به دلیل آنکه بانک مذکور از برند و صفت اسلامی استفاده میکند، مورد حمایت سهامداران و سپردهگذارانی قرار میگیرد که مایل به فعالیت در بانکداری متعارف نیستند. در این شرایط اگر بانک اسلامی نتواند شرعی بودن عملیات خود را تضمین کند، به تدریج اعتبار و شهرت خود را در نزد فقها، خبرگان، عموم مردم و حتی کارکنان بانک از دست خواهد داد.

از دست رفتن شهرت یک بانک اسلامی در زمینه اجرای موازین شرعی میتواند در میانمدت و بلندمدت زمینه توقف فعالیتهای بانک (به ویژه در محیطهای رقابتی) را فراهم کند. چرا که علت وجودی بانکهای اسلامی، پایبندی به استانداردهایی فراتر از ضوابط بانکداری متعارف است که این استانداردها از شریعت نشات میگیرند. لذا اگر بانک اسلامی نتواند یا نخواهد به استانداردهای بانکداری اسلامی پایبند باشد، دیگر علتی برای ادامه فعالیت نخواهد داشت.

در پایان لازم به ذکر است که بانکهای اسلامی باید در کنار توجه به ریسکهای متعارف و مشترک با بانکهای غیر اسلامی، به ریسکهای اختصاصی خود نیز به صورت ویژه توجه کرده و تدابیر لازم را جهت مدیریت آنها در نظر بگیرند.