تاثیر ضایعات محصولات کشاورزی بر منابع حیاتی کشور

 بهطوری که آخرین بررسی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب درباره ارزش اقتصادی آب از دست رفته ناشی از ضایعات محصولات کشاورزی، از هدررفت سالانه سهمیلیارد دلار آب از این طریق حکایت دارد. که در صورت توجه صحیح، مدیریت و بهرهوری درست عوامل تولید آن و همچنین تاثیرات این معضل جهانی، منافع زیادی به جامعه تولیدکنندگان بخش کشاورزی در سراسر دنیا برخواهد گشت.

به رغم تلاش در راستای رشد تولید در بخش کشاورزی، روند ایجاد و تولید ضایعات و پسماند بخش کشاورزی نیز رو به افزایش است. یکی از مهمترین مباحث کلیدی درسطح اقتصاد جهانی و بهویژه ایران، موضوع ضایعات است. این امر بهدلیل آن است که سطح تاثیر ضایعات در تولید ناخالص داخلی و درآمد ملی متاسفانه بسیار نگرانکننده است. با وجود آنکه توسعه پایدار و دستیابی به امنیت غذایی یکی از سیاستهای اقتصاد مقاومتی است، اما براساس آخرین آمار فائو، نخستین رتبه هدر رفت ضایعات میوه و تره بار، به کشور ما اختصاص دارد. ضایعات محصولات کشاورزی بهدلیل کافی نبودن تجهیزات مورد نیاز برای برداشت انواع محصولات زراعی و باغی، نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی در جوار مراکز تولید را موجب شده است. براین اساس ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی از جمله محورهای اساسی رونق بخش کشاورزی است که در سالهای گذشته، بیتوجهی به راهاندازی طرحهای نیمه تمام، تاثیر منفی بر تولید و بازرگانی داشته است. البته ناگفته نماند که در اقتصاد کشاورزی ایجاد صنایع تبدیلی و زنجیره تولید، یک ضرورت است، چراکه از یک سو به سبب افزایش بهرهوری ارزش افزوده بالا وارتقای درآمد کشاورزان و از سوی دیگر کاهش ضایعات را در بخش به ارمغان میآورد. نایبرئیس نظام صنفی کشاورزی کشور در تیر سال جاری ضایعات بخش کشاورزی ایران را دو برابر متوسط جهانی اعلام کرد و گفت: ماشینهای فرسوده متهم ردیف نخست ضایعات بخش کشاورزی به شمار میروند. بهروز بذلی افزود: گندم یک محصول راهبردی است، اما 80درصد کمباینهای برداشت که بیش از 13 سال دارند در ضایعات گندم موثرند. بهگفته او، اکنون ضایعات بخش کشاورزی ایران 25 تا 30درصد است که در چهار مرحله کاشت، داشت، برداشت و عرضه ایجاد میشود. بذلی ادامه داد: محصولات کشاورزی در مرحله کاشت بهدلیل مصرف بیش از اندازه بذر، در مرحله داشت به سبب استفاده از فناوریهای قدیمی مبارزه با آفات و بیماریها، در مرحله برداشت بهعلت ماشینهای فرسوده و در بخش توزیع، بازار و مصرف در پی وجود شرایط نامناسب حملونقل و نگهداری دچار ضایعات سنگین میشود.

هدر رفت آب با ضایعات کشاورزی

پیشتولید یکی از مهمترین نهادههای کشاورزی، آب است. اکنون گفته میشود میزان آبی که در کشاورزی کشور اتلاف میشود، حدود 3/9میلیارد مترمکعب است. حال چنانچه در بهترین شرایط کشاورزی کشور این فرض مطرح باشد که هر مترمکعب آب، یک کیلوگرم محصول ایجاد میکند، میتوان چنین گفت که با چنین حجمی از ضایعات آب، عملا امکان تولید بیش از ۹میلیون تن محصول کشاورزی اعم از باغی و زراعی از دست میرود. صرفنظر از تولیدات دامی و شیلات که در سال ۱۳۹۴ حدود ۱۴میلیون تن از کل تولیدات بخش کشاورزی را شامل شده، اگر مجموع محصولات زراعی و باغی بخش کشاورزی، حدود ۱۰۰میلیون تن در نظر گرفته شود، نزدیک به ۹درصد آن را ضایعات تشکیل میدهد. ضایعاتی که سبب هدررفت باارزشترین و اساسیترین محصول سرمایهای کشور یعنی آب میشود. معاون وزیر جهاد کشاورزی در اینباره گفته است: ۹میلیارد متر مکعب آب به خاطر ضایعات بخش کشاورزی از بین میرود که ظرف مدت پنج سال میتوانیم آن را به نصف کاهش دهیم.

روشهای جلوگیری از ضایعات کشاورزی

بعضی از کشورهای پیشرفته از جمله اتحادیه اروپا با پیگیری سیاست خودکفایی محصولات استراتژیک و صدور آن در سایه حمایتهای بیحد و حصر از کشاورزان، با وضعی مواجه شدند که قیمت پرداختی به کشاورزان نهتنها بالاتر از قیمت جهانی بود، بلکه با مازاد محصول نیز مواجه میشدند که حتی با دادن یارانه صادراتی این مازاد را نتوانستند از بین ببرند. برای جلوگیری از وضع پیش آمده اتحادیه اروپا تصمیم گرفت با کشاورزان وارد گفتوگو شود و به آنها پیشنهاد کرد که مقداری از سطح زیرکشت محصول یا کل آن را در قبال پرداخت جبرانی کنار بگذارند، در نتیجه با اجرای این سیاست مقدار زیادی از مازاد محصول کاهش یافت و لذا باعث شد که متعاقب آن ضایعات محصول نیز کاهش یابد. هزینه مبادله بسیار بالا نیز یکی از معضلات اساسی بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه وتوسعه نیافته است، یعنی امر مبادله در زمانی که محصول برداشت میشود تا زمانی که به دست مصرف کننده نهایی میرسد بایستی پروسه طولانی را طی کند. این مساله باعث ایجاد دو مشکل میشود: اولا وجود واسطههای گوناگون و ثانیا وجود مراحل گوناگون ارسال محصول از مرحله برداشت تا مصرف، هزینه مبادله را تا حد زیادی افزایش میدهد. قائم مقام خانه کشاورز نیز پیشتر خرید تضمینی محصولات کشاورزی را گامی بهسوی الگوی کشت کارآمد و بهرهبرداری بهینه از اراضی کشاورزی معرفی کرده بود. عنایت ا... بیابانی با اشاره به اینکه اعلامنکردن به موقع نرخ خرید تضمینی محصولات کشاورزی از دغدغههای جدی کشاورزان است، اظهار کرده بود: خرید تضمینی در تعیین اولویت کشت انواع محصولات بسیار نقش آفرین است. او تصریح کرده بود: قیمتگذاری و خرید تضمینی محصولات اساسی کشاورزی یکی از سیاستهای حمایتی دولت است و نقش موثری در جهت دادن به الگوی کشت و بهرهبرداری از اراضی کشاورزی دارد. بیابانی در ادامه با بیان اینکه رعایت تناوب کشت از موضوعات اساسی در بخش کشاورزی است، اظهارداشت: تناوب گیاهان زراعی یکی از قدیمیترین و در عین حال اساسیترین ارکان کشاورزی پایدار محسوب میشود.

بازار مناسب برای محصولات نداریم

یکی از اعضای کمیسیون کشاورزی مجلس در مورد دلایل وجود ضایعات در بخش کشاورزی به «آرمان» میگوید: ضایعات کشاورزی ما بیشتر به این دلیل است که صنایع تبدیلی نداریم و محصولات خود را گلچین نمیکنیم؛ یعنی هرآنچه روی درخت و بوتهها وجود دارد در زمان مناسب برداشت نمیشوند و بخشی از آنها قبل برداشت است و بخشی هم در سردخانهها از بین میروند. برخی از محصولات کشاورزی مانند تره بار هم باید سریع به بازار مصرف برسند و ما در بازار مصرف هم دچار مشکل هستیم. شمسا... شریعت نژاد با بیان اینکه عمده ضایعات بخش کشاورزی مربوط به میوه است، در مورد راههای کاهش ضایعات کشاورزی میافزاید: باید میوهها را سریعتر به بازار مصرف برسانیم و صنایع تبدیلی را توسعه دهیم که این صنایع تبدیلی بتوانند مدت زمان نگهداری محصولات را افزایش دهند. در برخی مکانها نیز باید تعداد سردخانهها را افزایش دهیم. کارهایی از این قبیل باید صورت گیرد تا کمتر شاهد ضایعات در بخش کشاورزی باشیم. او با اشاره به اینکه بیشترین مشکل ما در حال حاضر در بخش بازاریابی و صادرات است، تصریح میکند: باید اقداماتی انجام دهیم که بازار مناسب برای محصولات کشاورزی فراهم شود. در حال حاضر تولید داریم ولی بازار مناسب برای تولیدات وجود ندارد. این عدم وجود بازار صادراتی متاسفانه باعث میشود مدت زمان نگهداری محصولات بیشتر شود و در نتیجه ضایعات هم افزایش یابد.