کارویژه‌های بانک‌های تجاری در نظام پولی

بانکداری تجاری، یکی از اصلیترین گونهها و مدلهای صنعت بانکداری محسوب میشود که نقش مهمی در موفقیت نظام مالی در هر کشوری بر عهده دارد. علاوه بر این، بانکهای تجاری مهم ترین نوع موسسات سپردهپذیر با بالاترین حجم داراییها به حساب میآیند.

با توجه به اینکه کلیه محصولاتی که بانکهای تجاری به مشتریان خود (شامل سپردهگذاران و تسهیلات گیرندگان) ارائه میدهند به لحاظ سررسید کوتاهمدت هستند و به لحاظ ریسک نیز معمولا ریسک کمی دارند، لذا میتوان بانکهای تجاری را اصلیترین نهاد بازار پول به حساب آورد.

در نظامهای پولی و اعتباری نوین، بانک تجاری کارکردهای مهمی را بر عهده دارد که به جرات میتوان گفت در صورت نبود بانک تجاری، هیچ نهاد دیگری نمیتواند این کارویژهها را ایفا کند. علاوه بر این، کارکردهای مذکور مخصوص بانک تجاری است؛ به عبارت دیگر، کارکردهای مورد اشاره یا در سایر انواع بانکها وجود ندارد و یا اینکه به اهمیت کارکرد مذکور در بانک تجاری نیست. در ادامه به برخی از مهم ترین آنها اشاره میشود.

الف- واسطهگری پولی

واسطهگری در بازار پول، مهم ترین و اصلیترین کارکرد هر بانک تجاری است. در واقع در هر اقتصادی، اشخاص حقیقی و حقوقی وجود دارند که در هر دوره زمانی دارای مازاد منابع هستند. از طرف دیگر اشخاص دیگری وجود دارند که در همان دوره زمانی دارای کسری منابع بوده و نیازمند نقدینگی هستند. در اینجا بانک تجاری به عنوان واسط بین این دو گروه عمل کرده و منابع را از اشخاص دارای مازاد دریافت و بدینوسیله اشخاص دارای کسری را تامین مالی میکند.

ب- کاهش هزینههای مبادلاتی

همانطور که ذکر شد، در هر اقتصادی همواره گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی دارای کسری بوده و گروه دیگر دارای مازاد هستند. این مسئله هم در سطح یک شهر مطرح است، هم در سطح ملی و هم در سطح بینالمللی. حال اینکه شخص تولیدکنندهای که مثلا در شهر اصفهان دارای کسری است، بخواهد شخصا به شهرهای مختلف مراجعه کرده و با جستجوی فراوان، اشخاص دارای کسری را شناسایی و منابع را از آنها دریافت کند، بسیار سخت و پرهزینه بوده و عملا غیرممکن است. از طرف دیگر، این جستجوها منجر به بالا رفتن هزینه تامین مالی و در نتیجه هزینه تولید برای تولیدکننده شده و این خود از رونق مبادلات میکاهد. این در حالی است که بانکهای تجاری با در اختیار داشتن شعب گوناگون میتوانند این مشکل را برطرف کنند.

پ- فعالیت بر اساس قاعده اعداد بزرگ

قانون اعداد بزرگ قاعدهای ریاضی است که در نظریه احتمالات مطرح شده و بدین معنی است که هر مقدار تعداد دفعات تکرار یک آزمایش بیشتر شود، میانگین نتایج به امید ریاضی نزدیکتر میشود. به عنوان مثال، اگر یک تاس ششوجهی یک مرتبه ریخته شود، نتیجه یکی از اعداد ۱ تا ۶ (با احتمال مساوی) خواهد بود؛ اما اگر آزمایش ریختن تاس به دفعات زیاد تکرار شود، میانگین اعداد به دست آمده ۳.۵ خواهد بود که در واقع همان امید ریاضی است.

کاربرد بحث مذکور در عملیات بانکداری تجاری آن است که اگر بانک تجاری صرفا یک یا دو سپردهگذار داشت، این احتمال وجود داشت که این سپردهگذاران هر لحظه برای برداشت از سپردههای خود اقدام کنند. لذا بانک تجاری مجبور بود تا همواره منابع آنها را به صورت نقد نگه دارد. اما وقتی بانک تجاری با تعداد بسیار زیادی از سپردهگذاران کار میکند، معمولا (و به طور میانگین) حجم مشخصی از سپردهها در هر ماه برداشت میشود و باقی منابع نزد بانک باقی میماند. کار کردن با تعداد زیادی از مشتریان این امکان را برای بانک تجاری فراهم میکند تا بیش از سپردههای در اختیار خود به مشتریان تسهیلات دهد (پول خلق کند).

مشابه همین مسئله در زمینه اعطای تسهیلات بانک تجاری نیز وجود دارد. اگر بانک تجاری صرفا به یک یا دو مشتری تسهیلات میداد، این احتمال زیاد بود که به هر دلیل پروژههای این مشتریان جهت دریافت تسهیلات با شکست مواجه شده و نتوانند منابع بانک را بازگردانند. این خود منشا ایجاد ریسک در عملیات بانک تجاری بود. اما در شرایطی که بانک به تعدادی بسیار زیادی از مشتریان تسهیلات میدهد، عملا ریسک فعالیت خود را بین تمامی آنها توزیع میکند. در این شرایط تعداد پروژههایی که در هر دوره مالی به نتیجه نرسیده و تسهیلات مرتبط با آنها به مطالبات غیرجاری تبدیل میشود، از ابتدا برای بانک مشخص بوده و میتواند مبنای مدیریت ریسک قرار گیرد.