آیا اروپا نسبت به حفظ برجام اراده جدی دارد؟

بعد از آنکه دونالد ترامپ رییسجمهوری آمریکا یکجانبه از توافق هستهای خارج شد، اتحادیه اروپا، چین و روسیه و بسیاری از کشورها و نهادها و سازمانهای بینالمللی در واکنشی یکپارچه ضمن اعلام حمایت از برجام و باقیماندن در آن، از ایران نیز خواستند تا در این توافق بماند.

اتحادیه اروپا که با روی کار آمدن ترامپ مشکلاتش با آمریکا هر روز بیشتر و عمیقتر میشود با حمایت مستقیم سران سه کشور فرانسه، انگلیس و آلمان قول مساعد و جدی دادند که از تمام توان و امکانات خود برای متنفع شدن ایران از برجام بدون آمریکا استفاده خواهند کرد. به دنبال این موضعگیری و همراهی چین و روسیه دو عضو دیگر گروه پنج با این تصمیم، ایران نیز پذیرفت تا یک بار دیگر به دیپلماسی و تلاش جدی که برای رسیدن به برجام انجام شد فرصت دهد.

حسن روحانی رییسجمهوری کشورمان پس از تصمیم ترامپ مبنی بر خروج از برجام اعلام کرد: ما ظرف چند هفته ضمن مذاکره با کشورهای اروپایی، روسیه و چین، رایزنیها و هماهنگیهای لازم را انجام میدهیم. اگر در پایان این مدت کوتاه به این نتیجه برسیم که با همکاری پنج کشور عضو برجام میتوانیم به هر آنچه که منافع ملت ایران بوده برسیم، علیرغم حرفهای بینزاکت ترامپ، برجام پایدار خواهد ماند و میتوانیم به سمت ثبات در منطقه قدمهای خود را برداریم، ولی اگر دیدیم که چنین نیست در گفتوگویی با مردم کشورمان موضعمان را به اطلاع آنان خواهم رساند.

در همین راستا محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان هفته گذشته با سفر به سه کشور چین، روسیه و بلژیک به دیدار همتایان خود در گروه 5 رفت و به گفتوگو درباره آخرین تصمیمات و تحولات درباره برجام و حفظ آن پرداخت. وزیر امور خارجه کشورمان مذاکراتش در پکن و مسکو را مثبت و امید بخش خواند. در بروکسل نیز طرفهای ایران، فرانسه، انگلیس و آلمان مذاکرات خوبی انجام دادند که به نظر بهتر از سطح توقع طرف هیات ایرانی در این مرحله بود.

در پایان مذاکرات یک ساعت و نیمه ایران و سه کشور اروپایی که با حضور فدریکا موگرینی رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در شورای اروپا انجام شد، بیانیهای مشترک منتشر و در آن سه کشور اروپایی تعهد خود بر ادامه اجرای کامل و موثر برجام که به اتفاق آرا توسط قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت به عنوان عنصری کلیدی در ساختار نظام عدم اشاعه هستهای جهانی و یک دستاورد دیپلماتیک قابل توجه مورد تاکید قرار گرفته است،  را یادآوری کردند.

همچنین با اظهار تاسف از خروج آمریکا از برجام، بر اینکه رفع تحریمهای مرتبط هستهای و عادیسازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران بخشهای اساسی توافق (برجام) را تشکیل میدهد، صحه گذاشتند. آنها همچنین بر تعهد خود به ایجاد اطمینان نسبت به ادامه تحقق این اهداف تاکید کرده و موافقت کردند که گفتوگوهای خود را در راستای این هدف تعمیق بخشند.

هیاتهای کارشناسی از روز دوشنبه یک روز قبل از دیدار وزیران خارجه مذاکرات بر سر جزئیات را آغاز کردند به شکلی که موارد مورد نظر هر یک از طرفها و راهکارها برای تحقق خواستههای ایران به ویژه در حوزههای نفت و انرژی، بانک، حمل و نقل، سرمایه گذاری خارجی و غیره مورد بررسی اولیه قرار گرفت و نتایج برای بررسی بیشتر به نشست وزیران خارجه منتقل شد.

مقامات ایرانی حاضر در مذاکرات بروکسل، مذاکرات کارشناسی را مهمترین مرحله فعلی از کار میدانند که به عبارتی  قرار است پخت و پز اصلی در آنجا اتفاق بیفتد. در اولین دور از مذاکرات سه جلسه کارشناسی در بروکسل، هیات ایرانی به طور مفصل با سرویس سیاست خارجی اتحادیه اروپا، کمیسیون اتحادیه اروپا (شامل مقامات اقتصادی و اجرایی)  و نیز کارشناسان سه کشور اروپایی به طور جداگانه گفتوگو کردند. همچنین مذاکرات کارشناسی هفته جاری چند روز زودتر از نشست کمیسیون مشترک برجام در سطح معاونان در وین آغاز میشود. با این تفاوت که در این دور از مذاکرات هیاتهای کارشناسی چین و روسیه نیز حضور دارند.

پیش از اولین دور از مذاکرات برجامی، به نظر میآمد مذاکرات بر سر چگونگی باقی ماندن در برجام خارج از مسیر کمیسیون مشترک برجام و بین ایران و سه کشور اروپایی دنبال خواهد شد. رویکردی که انتقادهای زیادی مبنی بر اینکه چین و روسیه اگرچه از برجام خارج نشدند اما حضور موثرشان را در برجام کاهش دادهاند، در بر داشت. اما بعد از مذاکرات جداگانه ظریف با همتایان چینی و روسی خود در بیانیه مشترک پایانی بروکسل اعلام شد که مذاکرات مربوط به جزئیات چگونگی باقی ماندن در برجام بدون آمریکا در چارچوب کمیسیون مشترک برجام و با حضور چین و روسیه در وین برگزار خواهد شد.

همانطور که محمد جواد ظریف در پایان سفرش به بروکسل درباره رویکرد اروپاییهای در مواجهه با برجام گفت مبنی بر اینکه ایران دنبال خیال بافی نیست که اروپا رابطهاش را با آمریکا به هم بزند بلکه انتظار داریم اروپا از منافع خودش دفاع کند این مساله درباره مسکو و پکن نیز صادق است. هر چند آنها اعلام کردهاند در چارچوب قواعد و روابط بینالملل به برجام نگاه میکنند اما انتظار ایران و جامعه بینالملل این است که این کشورها به عنوان قدرتهای بزرگ در دنیا اجازه ندهند پنجره دیپلماسی یک بار دیگر بسته شود.

سران اتحادیه اروپا روز پنجشنبه هفته گذشته در صوفیه بلغارستان، یک روز بعد از مذاکرات با ایران یک بار دیگر بر موضع خود مبنی بر حفظ برجام تاکید کردند. اما تصریح کردند که نمیخواهند یک جنگ تجاری استراتژیک با آمریکا بر سر توافق هستهای با ایران راه بیندازند.

کمیسیون اروپا روز جمعه با انتشار اطلاعیهای اعلام کرد که روند تجدید مقررات مسدودکننده را آغاز کرده است که از تجارت اروپاییها در ایران پس از خروج آمریکا از توافق هستهای و وضع مجدد تحریمها علیه تهران محافظت میکند. کمیسیون اروپا در اطلاعیه خود اعلام کرد که روند رسمی مقررات مسدودکننده را با بهروزرسانی فهرست تحریمهای آمریکا علیه ایران آغاز کرده است.

این اقدام اتحادیه اروپا مانع از آن میشود که شرکتهای اروپایی با تحریمهای آمریکا همکاری کنند و هیچ حکم قانونی که مجازات آمریکا را به اجرا در میآورد به رسمیت نمیشناسند. این مقررات اولین بار در سال 1996 زمانی که آمریکا تلاش میکرد شرکتهای خارجی را به دلیل تجارت با کوبا مجازات کند تصویب شد اما هیچگاه به طور رسمی به مرحله اجرا در نیامد.

هر چند اعلام این مساله از سوی این مقام ارشد اتحادیه اروپا به لحاظ روانی فضای منفی حاکم بر تعاملات اقتصادی میان ایران و شرکتهای چند ملیتی اروپایی که پس از اعلام خروج آمریکا از برجام شدت گرفته است را تاحدودی آرام میکند، اما واضح است که مقررات مسدودکننده اتحادیه اروپا به دلیل ماهیت بینالمللی نظام بانکی و گستردگی نظام مالی آمریکا و داد و ستدهایی که با دلار آمریکا انجام میشود، تاثیرات محدودی خواهد داشت و باید دید اتحادیه اروپا چه اقدامات دیگری را در این راستا به کار خواهد گرفت.

کمیسیون اروپا همچنین اعلام کرد که این اقدام اتحادیه اروپا طی دو ماه اجرایی میشود مگر اینکه پارلمان اروپا یا دولتهای اتحادیه اروپا به طور رسمی با آن مخالفت کنند. همچنین این روند میتواند در صورت حمایت قوی سیاسی زودتر از این اجرا شود. اروپاییها در مذاکرات سیاسی با ایران در بروکسل نسبت به اینکه بتوانند مجوزهای لازم برای فعالیت شرکتها و موسسات اروپایی کوچک که در آمریکا شعبه ندارند، قول مساعد دادهاند؛ هر چند که ایران به این موضع و قول آنها به دیده شک نگاه میکند.

همچنین مقررات و قوانینی از جملهGrandfather clause  «بند پدربزرگ» وجود دارد که میتوان بر اساس آن و البته در چارچوب توافق سیاسی قراردادها و توافقهایی که قبل از هشت می منعقد شده است را از تحریمها مستنثی کرد. یکی دیگر از برنامههای جدی اروپا میتواند این باشد که سبد ارزی معاملات را از دلار به یورو تغییر دهد تا ظرفیت آمریکا برای اعمال مجازاتهای اقتصادی کاهش یابد.

درخواست از دولتهای اروپایی برای نقل و انتقالات با بانک مرکزی ایران و آغاز روند قانونی تامین مالی پروژههای اروپا در ایران توسط بانک سرمایهگذاری اروپا از دیگر اقداماتی است که اتحادیه اروپا میتواند برای نفع بردن ایران از اجرای برجام انجام دهد. همچنین آنها میتوانند کمک مالی به ایران را در چارچوب برجام حفظ کنند.

در عین حال مذاکرات کارشناسی و سیاسی در هفته آینده و هفتههای بعد از آن، ابعاد بیشتری از امکانات و توان اروپا نسبت به اینکه در حفظ برجام اراده جدی دارند یا صرفا نقابی از شجاعت و مقاومت در برابر آمریکا را به چهره زدهاند نشان خواهد داد. علاوه بر این باید دید این اقدامات تا چه اندازه ایران را به ماندن در برجام با وجود تحریمهای آمریکا وادار میسازد.