واقع بینانه، جذاب و مفید

نشستی که با توجه به محورهای عنوان شده در پنلهای مختلف آن، نشان از تلاش برای پیدا کردن راهکاری جهت ماندگاری شرکتهای اروپایی در ایران دارد. بعد از خروج دونالد ترامپ، رییسجمهور امریکا از برجام و اعلام شروع تحریمهای جدید علیه ایران در ماههای آینده، شرکتهای بزرگ اروپایی از بیم گرفتار شدن در دام تحریمهای امریکا حضورشان در ایران را تعلیق و حتی برخی از آنها اعلام کردند که دیگر توان ماندگاری در ایران را ندارند. در همین حال دولتمردان اروپایی در همان ساعات اولیه عنوان کردند که تلاش میکنند بدون توجه به تحریمهای جدید در ایران بمانند. اعلام حضور برخی شرکتهای بزرگ خودروساز اروپایی در ایران نشان داد که اروپاییها حاضر نیستند اینبار به هر قیمتی بازار ایران را از دست بدهند. از این رو مدیران مجرب دولتی و بخش خصوصی در نشست بروکسل به بررسی فرصتهای سرمایهگذاری و همکاریهای مشترک ایران پرداختند تا نشان دهند با وجود خروج امریکا از برجام عزم جدی میان دوطرف برای حفظ این توافق بینالمللی و معتبر وجود دارد.

در بروکسل چه گذشت؟

نرگس رسولی

روزی که اتحادیه اروپا اعلام کرد حتی با وجود تحریمهای جدید امریکا قصد ندارد بازار ایران را ترک کند، این تصور به وجود آمد که اینبار آنان نمیخواهند با تهدیدهای امریکا، فرصت همکاریهای سیاسی _ اقتصادی با ایران را از دست بدهند.

به نظر میرسد برگزاری نشست بروکسل با محوریت رفع بحران همکاری ایران و اروپا، رسما اهمیت ایران برای اتحادیه اروپا را به رخ میکشد. طبق گفته فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا مهمترین دستور کار اجلاس بروکسل، برقراری تمهیداتی برای حفظ برجام و محافظت از سرمایهگذاری در ایران است.

او گفته است: ما در اتحادیه اروپا درصدد اتخاذ تمهیداتی هستیم تا از حفظ برجام و سرمایهگذارهای اروپا و سایر کشورها (در ایران) اطمینان یابیم.

موگرینی حتی با اشاره به اینکه گزارش مثبتی از جلسه کمیسیون مشترک برجام که جمعه گذشته در وین برگزار شد در اختیار دارد، تاکید کرد: در این جلسه نظرات کشورهای عضو در مورد تمهیدات حفاظتی اتحادیه اروپا به بحث و بررسی گذاشته شد، یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس انرژی اتمی برای یازدهمین بار پایبندی کامل ایران به تعهداتش در برجام را تایید کرد.

وی افزوده است: ما در هفتههای اخیر بهشدت با ایران، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و دیگر شرکای بینالمللی همکاری کردیم. ما ابزارهای لازم برای مراقبت و حفاظت از سرمایهگذاریهای اقتصادی را به خصوص زمانی که مطابق با منافع امنیتیمان باشند، در اختیار داریم و مصمم به انجام آن هستیم.

در نشست روز گذشته بروکسل نمایندگان دولتی ایران که شامل محمدرضا نعمتزاده مشاور وزیر نفت، پیمان قربانی معاون اداره بررسیها و سیاستهای اقتصادی بانک مرکزی و حسین سادات میدانی رایزن سابق ایران در فرانسه و عضو گروه مشورتی کنوانسیون ٢٠٠١ حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب بودند، بعد از ارایه گزارشی از وضعیت اقتصادی ایران و برنامههای اقتصادی ایران جهت جذب سرمایهگذار در ایران، در قالب پنل بازبینی اقتصادی در ایران به سوالاتی همچون چالشهای اصلی اقتصاد ایران در مواجهه با تحریمهای جدید چیست؟ رویکرد اصلی اقتصادی ایران در شرایط فعلی چگونه باید باشد؟ برنامه اقتصادی ایران برای مقابله با تحریمهای جدید چیست؟ با چه روشی و چگونه باید برنامهریزی اقتصادی ایران که با هدف سرمایهگذاری بلندمدت صورت گرفته است برای سرمایهگذاری مستقیم خارجی در کوتاهمدت اصلاح شود؟ اروپاییها از مدیریت اقتصادی موفق چه بخشهایی در ایران حمایت میکنند؟ پاسخ دادند تا دولتمردان اروپایی را بیش از پیش به حضور در ایران و ادامه همکاری تشویق کنند.

محصول گفتمانهای صورت گرفته در این نشست نشان داد علاوه بر اینکه برخی از اعضای اتحادیه اروپا از امریکا تبعیت میکنند اما ٢٧ عضو دیگر این اتحادیه قصد دارند تا با یافتن راهحلی جدید روابط اقتصادیشان با ایران را ادامه دهند.

پیش از این نیز برخی از اعضای اتحادیه اروپا اعلام آمادگی کرده بودند که برای گذر از تحریمهای جدید امریکا حاضر هستند با همفکری، زمینههای همکاری جدید با ایران را تدوین تا در لوای تحریمهای امریکایی قرار نگیرند. روالی که موجب شد تا سرمایهگذاری در بخش صنایع کوچک و متوسط که خارج از قاعده تحریمهای امریکایی است مورد توجه قرار گیرد و حتی برخی از کشورهای اروپایی نیز برای حضور در این بخش اعلام آمادگی بیشتری کنند؛

بخشی که با توجه به سهم بالای خود در اشتغالزایی و نفوذشان در صنایع مختلف نقش مهمی در اقتصاد دارند. قدرت رقابتپذیری نفوذ این صنایع موجب میشود تا به راحتی بازار کشورهای همسایه و حتی برخی نقاط دنیا را به اختیار خود درآورد. صنایعی نظیر لوازم خانگی، غذایی و آشامیدنی، پوشاک و نساجی، دخانیات، مبلمان و دکوراسیون داخلی، لوازمالتحریر، بهداشتی و آرایشی، الکتریکی و... که میتوانند علاوه بر تامین نیازهای داخلی با گرفتن شرکای تجاری قدرتمند و صاحبنام، هم برندینگ خود را توسعه دهند و هم اینکه با تولید مشترکی که انجام میدهند با برندهای دیگر در بازارهای جهانی وارد رقابت شوند.

اعداد به تنهایی حرف میزنند

محیا کربلایی

خروج از برجام تنها یکی از تصمیمات غیرقابل باوری است که رییسجمهور امریکا اخیرا آن را اتخاذ کرده است، هرچند که شاید از نظر معاهدات بینالمللی مهمترین آنها نیز باشد. دونالد ترامپ اوایل سال جدید میلادی، تصمیم خود را برای به راه انداختن یک جنگ تجاری اعلام کرد. احتمالا این زمانی بود که زنگ خطر در گوش اروپاییها به صدا درآمد. شاید اگر آقای ترامپ برنامه افزایش تعرفه واردات برخی محصولات از اروپا و سایر کشورها از جمله چین را قبل از خروج برجام اعلام نکرده بود، اکنون اروپا نیز تا این حد برای حفظ برجام متحد نشده بود. روابط تجاری اروپا و امریکا آنقدر گسترده است که اگر فرض را بر این بگذاریم که بازار ایران و کشورهای همسایه هر اندازه هم برای اروپاییان جذاب باشند، باز هم در مقایسه با امریکا شانس چندانی با ما یار نخواهد بود. صادرات اروپا به امریکا سالانه ۷۰۰ میلیارد یورو است. در حالی که صادرات اروپا به ایران در بهترین سالهای خود پیش از دوره قبلی تحریمها به حدود ۲۶ میلیارد دلار میرسید. حجم سرمایهگذاریهای مستقیم اروپا در ایالات متحده امریکا در سال ۲۰۱۵ بالغ بر ١,٩٢ تریلیون دلار بوده است که ۶۲٪ از کل سرمایهگذاریهای مستقیم خارجی در امریکا را تشکیل میداده است. بریتانیا، آلمان و فرانسه به ترتیب سه سرمایهگذار اول اروپایی در امریکا هستند. این سرمایهگذاریها به طور مستقیم در امریکا ٤.١ میلیون شغل جدید در این سال ایجاد کردهاند. میزان سرمایهگذاریهای مستقیم امریکا در اروپا نیز سه برابر کل سرمایهگذاریهای این کشور در آسیاست. با این وجود، امروز اروپا حاضر شده است، بر خلاف خواست شریک قدیمی سیاسی و تجاری خود، به حمایت از برجام اقدام کند؛ اتفاقی که شاید بدون نگاه کردن به این اعداد و ارقام و شناخت دقیق از اوضاع اخیر اتحادیه اروپا، نتوانیم به اهمیت آن پی ببریم. بسیاری از کارشناسان معتقدند، در سالهای اخیر کمتر چنین همبستگیای در میان اعضای اتحادیه اروپا بر سر یک موضوع وجود داشته است. بنابراین اگر اتحادیه اروپا اینبار تصمیم گرفته است، برای حفظ برجام به دنبال راهکار بگردد، ایران هم میتواند با برنامهای مشخص دستیابی به این راهکار را سادهتر کند.

راهکار اروپا برای کدام شرکتهاست؟

اتحادیه اروپا اعلام کرده است برای ادامه فعالیت شرکتهایی که علاقهمند به همکاری با شرکتهای ایرانی باشند از قانونی با عنوان «مسدودکننده تحریمها» کمک خواهد گرفت. بر اساس تحریمهای امریکا، اگر شرکتی خارجی در زمینههایی که امریکا آنها را تحریم کرده است، با ایران همکاری کند، ممکن است مورد تحریم قرار بگیرد. در دوره قبلی تحریمها، برخی شرکتهای خارجی که در چنین زمینههایی اقدام به همکاری با ایران کردند، در دادگاههای امریکا محکوم و مجبور به پرداخت جریمههای سنگین شدند. به عنوان مثال، چند ماه اخیر بود که شرکت ZTE چین که به ایران تجهیزات مخابراتی فروخته بود بالاخره با قبول پرداخت جریمه ١,٩ میلیارد دلاری توانست به بازار امریکا بازگردد. در این بین دو حالت وجود داشت: یا شرکت محکوم شده در امریکا دارایی داشت یا نداشت. در حالت اول، دادگاه میتواند مستقیما جریمه را از داراییهای شرکت در امریکا برداشت کند. اما در مورد شرکتهایی که نه با امریکا مراودات تجاری عمدهای دارند و نه دارایی خاصی در این کشور داشته باشند، دادگاههای امریکا اجرای حکم را به کشور خود آن شرکت ارجاع میدهند تا جریمه مورد نظر از داراییهای آن در کشورش برداشت شود. اگر شرکت مورد نظر در کشوری ثالث نیز داراییای داشته باشد و دادگاههای آن کشور، حکم دادگاههای امریکا را بپذیرند، جریمه میتواند از طریق داراییها در کشور ثالث پرداخت شود. اینجا دقیقا همان جایی است که اتحادیه اروپا قصد جلوگیری تحریمهای امریکا را دارد. تا قبل از این و در نبود قانون مسدودکننده تحریمها، دادگاههای اروپایی حکم دادگاههای امریکا را در مورد تحریمهای ایران معتبر میشناختند، اما از این پس چنین احکامی به اجرا درنخواهند آمد. به علاوه در صورتی که شرکت اروپایی در کشوری ثالث مورد جریمه قرار بگیرد، اروپا ضرر و زیان آن را از طریق داراییهای امریکا در اروپا پرداخت خواهد کرد؛ اقدامی که تاکنون سابقه نداشته است و بالاترین حد حمایتهای سیاسی اتحادیه اروپا را به نمایش میگذارد. در این رابطه کارشناسان حقوق بینالملل بر این باورند که «این قانون بیشتر از همه به شرکتهای کوچک و متوسط اروپا کمک خواهد کرد که در امریکا فعالیت تجاری ندارند. اما برای آنها خیلی مهم است که بتوانند کانال مناسب بانکی برای تامین مالی داشته باشند؛ مشکلی که تاکنون هم وجود داشته است. آنچه اروپا اکنون به دنبال آن است، ایجاد چنین کانالی است: استفاده از موسسات مالی تخصصی برای ایجاد کانال مالی یورویی برای نقل و انتقال پول. اما به اجرا درآوردن همه این راهکارها بسیار زمانبر است و شکیبایی از اصلیترین مولفهها برای دستیابی به آن است».

کبوتر با کبوتر، باز با باز

همکاری شرکتهای متوسط و کوچک اروپایی با شرکتهای ایرانی از بسیاری از جهات میتواند جذاب، مفید و از همه بیشتر «واقعگرایانه» باشد. واقعگرایانه به این دلیل که وقتی مفهوم شرکتهای کوچک و متوسط در کشورمان را با تعریف بینالمللی آنها مقایسه میکنیم، متوجه میشویم که اکثر شرکتهای ایرانی که به عنوان «شرکتهای بزرگ» میشناسیم، در حقیقت در اندازه شرکتهای متوسط اروپایی هستند. برای مقایسه بهتر، کافی است نگاهی به ارزش بازار برخی شرکتهای اروپایی و ایرانی بیندازیم. ارزش بازار بورس تهران (یعنی مجموع ارزش سهامهای شناور شرکتهای ثبتشده در بورس) اکنون در حدود ۸۹ میلیارد دلار است. ارزش بازار شرکت زیمنس آلمان در بورس فرانکفورت به تنهایی برابر است با ۹۸ میلیارد یورو. ارزش بازار شرکت بیآاساف (BASF) آلمان، پیشرو در صنعت پتروشیمی، به تنهایی بیش از ۸۰ میلیارد یورو است. به عبارتی، برخی شرکتهای بزرگ اروپایی به تنهایی بیشتر از کل بازار بورس تهران ارزش دارند.

قصد ما از انجام این مقایسه، کوچک نشان دادن صنایع ایرانی نیست. بلکه درصددیم تا فرصت عظیمی را نشان دهیم که برای همکاری میان شرکتهای ایرانی با شرکتهای متوسط و کوچک اروپایی وجود دارد؛ واقعیتی که با نگاه کردن به شرکتهای بزرگ به سادگی از آنها غافل میشویم.

هرچند ممکن است هر کسب و کاری علاقه داشته باشد با غولهای صنعت خود همکاری کند اما چنانچه ضربالمثل قدیمی «کبوتر با کبوتر، باز با باز» به یادمان میاندازد، اگر بتوانیم با شرکتهایی که در حد و اندازه آنها هستیم همکاری ایجاد کنیم، احتمال اینکه بتوانیم روابطی طولانی مدت با آنها شکل دهیم به مراتب بیشتر از زمانی است که با شرکتی همکاری میکنیم که دهها یا صدها بار از ما بزرگتر است.

شرکتهای کوچک و متوسط نقش عمدهای در اقتصاد اروپا بازی میکنند. در آلمان، این شرکتها بیشترین اشتغالزایی را ایجاد میکنند و بزرگترین پرداختکنندگان مالیات محسوب میشوند. به همین دلیل، حمایت از این شرکتها برای دولت آلمان اهمیت بسیار ویژهای دارد. طبیعتا حمایت از شرکای این شرکتها نیز برای دولت آلمان اهمیت خواهد یافت.

امریکا با تصویب تعرفههای جدید برای واردات فولاد و آلومینیوم به این کشور سیگنالی را به دنیا ارسال کرد که به هر قیمتی قصد دارد، شعار «اول امریکا» را به واقعیت تبدیل کند. با اینکه اتحادیه اروپا برای صادر کردن فولاد به امریکا تا اول ژوئن از تعرفههای جدید معاف شده است، اما انتظار نمیرود این معافیت ادامه پیدا کند. امریکا از هماکنون به اتحادیه هشدار داده است که یا باید ۱۰٪ از صادرات خود به امریکا را کاهش دهد یا با تعرفههای جدید روبهرو خواهد شد. وزیر اقتصاد آلمان، پیتر آلتمایر، به کشورهای عضو اتحادیه اروپا هشدار میدهد که «احتمالا این جنگ تجاری که دونالد ترامپ به راه انداخته است فقط به فولاد و آلومینیوم ختم نخواهد شد و باید به زودی در انتظار تعرفههای جدید برای صادرات خودرو، پارچه، پوشاک و خوراکیها نیز باشیم.»

در چنین شرایطی طبیعی است که اتحادیه اروپا به دنبال استراتژیهای جدید برای حمایت از تولیدکنندگان خود باشد. ایران و همکاری با شرکتهای ایرانی میتواند بخشی از این استراتژیهای جدید باشد. اما برای دستیابی به این هدف، نهتنها صبر و شکیبایی لازم است بلکه یک برنامهریزی دقیق برای معرفی فرصتهای همکاری با شرکتهای ایرانی به صورت واقعگرایانه و به دور از خیالپردازی نیز لازم است.