آیا سیاست «‌ نگاه به شرق » از « غرب » می‌گذرد؟

این برای اولین بار نیست که مقام رهبری در بیش از دو ماه گذشته که از خروج آمریکا از برجام میگذرد و ایران و اروپا وارد مذاکره برای « نجات » برجام شدهاند بر موضع تداوم مذاکرات با اروپاییها اشاره میکنند در عین حال که مسوولان را بر فراهم کردن زمینهها و شرایط کار و فعالیت و تولید داخلی توصیه میکنند. مذاکرات با اروپا برای رسیدن به چارچوبی برای ادامه اجرای برجام بدون آمریکا، بعد از دو ماه در نهایت به ارایه بسته اقتصادی پیشنهادی اروپاییها با همراهی چین و روسیه منجر شد که البته از سوی ایران غیردقیق و ناکافی در برخی موارد عنوان شد.

بر اساس تصمیم وزیران خارجه ایران و 1+4 در وین برخی تضمینهای شفاهی و عملی برای بهبود این بسته به ایران ارایه شد با این حال مذاکرات فنی و کارشناسی برای رساندن این بسته به شرایط مطلوبتر همچنان ادامه دارد. همچنین رایزنیها و فراهم کردن زمینههای اقتصادی و مالی و بانکی از سوی اروپاییها برای تامین خواستهای ایران در چارچوب برجام تا قبل از اعمال آخرین تحریمهای یکجانبه آمریکا که سختترین آنها خواهد بود (آبانماه) ادامه خواهد داشت. به عبارتی بسته اروپاییها یک بسته همیشه باز است که میتواند در مسیر اجرا کامل و اصلاح یا به آن اضافه و کم شود.

تعامل و مذاکره با اروپا موضعی است که همواره از سوی دولتهای مختلف ایران مورد تاکید و پیگیری بوده است و در دولت یازدهم با جدیت این مساله دنبال شد که سفرهای دو جانبه در سطح رییسان جمهور و رفت و آمد وزیران اروپایی به ایران پس از برجام موید این مساله است.

ترامپ بر این تصور بود که با اعلام خروجش از برجام، اروپاییها او را همراهی خواهند کرد و از طرفی ایران واکنشی تند نشان داده و از برجام متقابلا خارج خواهد شد اما رفتار و تصمیم ایران و اروپا برای ماندن در برجام و حمایت بسیاری از کشورهای دیگر از این تصمیم، معادلات را هر چند سخت اما به سمت و سویی دیگر برد.

برخی بر این تصورند، ایران به اروپا برای حفظ برجام نیاز دارد اما باید گفت اگر اروپاییها بیشتر از ایران به این مذاکرات و توافق و ماندگاریاش نیاز نداشته باشند کمتر از آن نیست و اگر آنها در مذاکره جدی نباشند دلیلی برای تاکید مقامات کشور بر مذاکره با اروپا وجود نخواهد داشت. به عبارتی میتوان گفت ایران و اروپا شاید در یکی از کلیدیترین نقاط عطف تاریخ روابط سیاسی خود هستند و تا این اندازه منافع همسو و مشترک برای حفظ برجام نداشتهاند.

واقعیت صحنه نشان میدهد که حفظ و اجرای برجام برای اروپا و چند کشور مهم آن از جمله فرانسه، انگلیس و آلمان که در مذاکرات مربوط به برجام حضور داشتند و بیش از یک دهه مذاکره پیچیده و سخت را هدایت کردند، از چندین منظر حایز اهمیت است.

اما در دو سال اخیر با روی کار آمدن دونالد ترامپ که سیاستهای ضد اروپایی را نیز دنبال میکرد از موضوعات مهم و حتی به گفته برخی کارشناسان، موضوعی استراتژیک محسوب میشود که بیش از اثرات اقتصادی آن به لحاظ سیاسی و امنیتی در سطح منطقهای و بینالمللی مورد توجه آنها قرار گرفته است.

موضوع « مهاجرت » به اروپا از خاورمیانه و منطقه یکی از مهمترین چالشها و آسیبهایی است که در سالهای اخیر با ورود داعش به منطقه، اروپا با آن مواجه شد. هر چند آنها با ژست دموکراسی پذیرای موج مهاجران و جنگزدگان بودند اما خیلی زود رسوبات منفی سیاسی، اجتماعی و امنیتی آن به سطح آب آمد و حتی در برخی مقاطع موجب اختلاف رهبران کشورهای اروپایی شد.

امروز اروپا با حجم بسیار زیادی از مهاجرانی رو به رو است که سعی دارد آنها را به کشورهای مبدا بازگرداند یا در کمپها مستقر هستند اما از پذیرش حداکثری آنها معذورند. میتوان گفت یکی از مهمترین دلایل تلاش سالهای اخیر برای حل مساله سوریه، تلاش کشورهای اروپایی برای پایان دادن به این جنگ است تا بتوانند مهاجران این منطقه را که به باری بر دوش اروپا تبدیل شدهاند، به کشورشان بازگردند. از این رو هر چه فضای منطقه و خاورمیانه از درگیری و تنش دور باشد طبیعی است که اروپا روی آرامش میبیند.

از بین رفتن برجام که هدف ترامپ بود و سعی کرد با خروجش از این توافق به آن جامه عمل بپوشاند، برای اروپاییها زنگ خطری جدی بود، چرا که هرگونه تشدید تنش در منطقه در عمل تلاشهای اروپا برای کاهش تاثیرات منفی ورود مهاجران به اروپا را بیفایده میکرد. در یک سال گذشته با گران شدن دلار در ایران تحت سیاستهای آمریکا موجی از مهاجرت افغانها که تعدادشان در ایران قابل توجه است به سمت مقاصدی در اروپا به راه افتاد و اکنون با تنگتر شدن فضای تنفس اقتصاد ایران، افغانهای بیشتری پشت مرزهای غربی ایران برای یافتن کار و مکانی امن اروپا را هدف قرار دادهاند.

عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور  اخیرا در هشداری تکاندهنده به اروپا گفت: نگاه ما به پناهجویان و همچنین مبارزه با مواد مخدر یک نگاه انسانی است اما کافیست ۲۴ ساعت به عنوان وزیر کشور چشمم را به روی این دو موضوع ببندم آن وقت اروپا با یک میلیون پناهنده و دو هزار تن مواد مخدر مواجه خواهد شد.

قاچاق مواد مخدر از جمله دیگر نگرانیهای مهم برای اروپاییهاست اگر ایران نتواند در نبود منابع مالی از مرزهای خود به خوبی مراقبت کند. اروپا و آمریکا یکی از مهمترین مقاصد قاچاق مواد مخدری است که در افغانستان تولید میشود اما ایران نیز از مهمترین موانع بر سر راه قاچاقچیان است.

بسیاری از کارشناسان بر این نظرند که اروپا توان مقاومت در برابر فشارها و تحریمهای اقتصادی آمریکا علیه ایران را ندارد اما این به معنای آن نیست که ایران از اروپا جدا شود، بلکه باید تا جایی که امکان دارد از فرصتهای اروپا و کشورهایی از جمله فرانسه، آلمان، ایتالیا، اسپانیا و غیره استفاده کرد.

همانطور که مقام معظم رهبری و رییسجمهوری کشورمان در یکی دو روز گذشته تاکید کردند، ایران توسعه مناسبات با همسایگان را به عنوان یک اولویت میداند. گسترش همکاریهای فیمابین با همسایگان یکی از فرصتهای کشور در این شرایط است و باید از این فرصت استفاده کرده و روابط تجاری، اقتصادی، فرهنگی، توریسم و رفت و آمدها را تقویت و مستحکم کنیم.

علاوه بر این حفظ تعامل با اروپا اثری مستقیم بر نوع تعامل و برخورد چین و روسیه با ایران دارد. اگر مسیر ارتباط و تعامل با اروپا بسته شود، پیگیری سیاست نگاه به شرق نیز بسیار سخت خواهد بود، به عبارتی سیاست نگاه به شرق از تعامل و همکاری مثبت نگاه به غرب (اروپا) میگذرد. اگر اروپاییها پای برجام نایستاده بودند، چین و روسیه نیز تمایلی به تلاش و مقاومت مقابل آمریکا نداشتند.

برخی منابع مطلع و نزدیک به مقامات ایرانی اذعان میکنند که چینیها در شرایطی که مساله مذاکرات کره شمالی و آمریکا مطرح شده است، کمترین همکاری و کمک را برای مقابله با تحریمهای آمریکا علیه ایران انجام میدهند و امروز حتی بیشتر از کشورهای دیگر این چین است که بر سر برخی همکاریها حتی در چارچوب برجام سنگاندازی میکند. از این رو میتوان پیشبینی کرد، به محض اینکه مسیر گفتوگوی ایران و اروپا بسته شود، چین و روسیه بهانه هزاران باجخواهی را خواهند داشت.

همچنین حسن روحانی روز یکشنبه در جمع سفیران ایران در خارج از کشور درباره برخی اظهارنظرها پیرامون چگونگی روابط ایران و روسیه گفت که ما نه تسلیم غربیم و نه تسلیم شرق و شعار نه شرقی نه غربی منافاتی با گسترش همکاریها با کشورهای جهان ندارد. بسیاری از کارشناسان داخلی بر این اعتقادند، تعامل ایران با اروپا در شرایطی که این اتحادیه با بحران برگزیت از یک طرف و ساز مخالف ترامپ با سیاستها و برنامههای آن، از طرفی دیگر مواجه است از تصمیمات واقعبینانه است.

مذاکره با اروپا در کوتاه مدت و بلندمدت میتواند ابعاد مختلفی به همراه داشته باشد. ایران در کوتاه مدت منتظر اقدامات اساسی در راستای تامین خواستهای اقتصادی، نفتی، بانکی و مالی ایران در چارچوب برجام است و طبیعی است با تحقق اهداف کوتاه مدت، این اطمینان میان دو طرف برای ورود به اهداف و همکاریهای بلندمدت در موضوعات مختلف کلان ایجاد میشود. بنا بر این، این همکاری و تعامل نه یک سرمایهگذاری کوتاه بلکه اندیشهای است که در صورت تحقق در بلندمدت میتواند دامنه گستردهای از تعاملات را در برگیرد.

در حالی که آرام آرام به رقابتهای انتخاباتی کنگره آمریکا در پاییز سال جاری نزدیک میشویم تعامل اروپا و ایران و حفظ موضع مشترک ایران با 1+4 برای حفظ برجام در مقابل دولت ترامپ که قاعدتا به پشتوانه کنگره جمهوریخواه برخی اقدامات را انجام میدهد بسیار حایز اهمیت است.

امروز شاهد مقابله موافقان و مخالفان سیاستهای ترامپ در افکار عمومی داخلی آمریکا و نیز در سطح منطقه و دنیا هستیم که مشخص نیست تا چند ماه آینده که انتخابات کنگره در پیش است این روند به چه شکل باقی خواهد ماند. از این رو در فضای مبهم داخلی آمریکا و در حالی که سیاست خارجی آمریکا در آن سوی مرزهایش بعضا بدون نتیجه و در خلاء باقی مانده، نیاز است تا بادبانها را جمع کرده و کشتی برجام را همسو با امواج برانیم. به طور قطع در هوای متلاطم فعلی درگیر شدن با موجهای بلند و سهمگین کارساز نخواهد بود.