سنگر نجات درآمدهای نفتی

بنابراین احتمال دارد تحریمهای ترامپ علیه ایران، قیمت نفت را تا سطوحی افزایش دهد که نهتنها تاثیر کاهش صادرات بر درآمدهای نفتی ایران را خنثی کند، بلکه حتی ممکن است موجب افزایش درآمدهای کشور شود. تحریمهای ایالاتمتحده آمریکا علیه فروش نفت ایران از ۴نوامبر مصادف با ۱۳آبان آغاز خواهد شد. مقامات آمریکایی میگویند که هدف آنها از خروج از برجام و بازگرداندن تحریم خرید نفت ایران، کاهش درآمدهای کشور و اعمال فشار حداکثری برای آوردن ایران پای میز مذاکرات است. اما ریچارد نفیو، استاد دانشگاه کلمبیا که به معمار تحریمهای نفتی ایران در دوران اوباما شهرت دارد، میگوید تحریمهای ترامپ ممکن است فشار اقتصادی چندانی به ایران وارد نکند و حتی نتیجه عکس به دنبال داشته باشد. به این معنا که تحریم خرید نفت ایران ممکن است قیمت طلای سیاه در بازارهای جهانی را به سطوحی افزایش دهد که افت صادرات ایران را جبران کرده و درآمدهای این کشور از محل فروش نفت را افزایش دهد. نفیو در ادامه میگوید حتی اگر ترامپ بتواند با اعمال فشار حداکثری صادرات نفت ایران را بهشدت کاهش دهد، باز احتمالا به هدف خود برای راضی کردن ایران به مذاکره مجدد، نرسد چراکه با اقدامات ترامپ دیوار اعتماد بین دو کشور فرو ریخته است. در عین حال کاهش شدید صادرات نفت ایران برای آمریکا بدون هزینه نخواهد بود، زیرا این اتفاق به یقین قیمت نفت را به سطوح بسیار بیشتر از سطح کنونی خواهد رساند و تبعات آن دامن اقتصاد آمریکا و دیگر کشورهای مصرفکننده نفت را خواهد گرفت.

سناریوهای درآمدهای نفتی ایران

آنطور که این کارشناس نفتی میگوید، روز ۸ ماه مه، یعنی روزی که ترامپ از برجام خارج شد، میزان صادرات نفت ایران 2.4 میلیون بشکه در روز بود و نفت نیز حدود ۷۵ دلار بر بشکه معامله میشد. بنابراین میزان درآمد ایران از فروش نفت در این روز حدود ۱۸۰ میلیون دلار بوده است. طبیعی است که اگر میزان صادرات ثابت باشد، افزایش قیمت نفت به افزایش درآمدهای نفتی ایران و کاهش قیمتها به افت درآمدها منجر میشود.

با این حال انتظار میرود در پی تحریمهای ترامپ میزان صادرات نفت کاهش یابد. فرض میکنیم قیمت نفت در سطح پیش از خروج ترامپ از برجام ثابت باقی بماند، یعنی حدود ۷۵ دلار بر بشکه معامله شود. بنابراین هر بشکهای که از میزان فروش نفت ایران کاسته شود، بخشی از درآمدهای نفتی کشور از دست میرود. بهطور مثال اگر حدود یک میلیون بشکه از میزان صادرات ایران کاسته شود و میزان آن به 1.5 میلیون بشکه در روز برسد، با فرض ثابت ماندن قیمتها در حدود ۷۵ دلار، میزان درآمدهای نفتی کشور در یک روز 67.5  میلیون دلار نسبت به پیش از خروج ترامپ از برجام کاهش مییابد. این به معنای کاهش حدود ۲۵ میلیارد دلار از درآمدهای سالانه نفت ایران است. نفیو با اشاره به این موضوع نوشته است: «۲۵ میلیارد دلار برای کشوری که با مشکلات اقتصادی و نقدینگی بسیاری مواجه است، مبلغ قابلتوجهی است.»

با این حال اتفاقات نمیتواند به این سادگی رخ دهد و به گفته نفیو «زمانی مساله پیچیده میشود که بدانیم با کاهش صادرات نفت ایران قیمتها رشد خواهد کرد.» در واقع قیمت و میزان صادرات نفت ایران را نمیتوان بهعنوان دو مولفه مستقل در نظر گرفت و همزمان با افزایش فشارها بر ایران، قیمت نفت نیز احتمالا افزایش مییابد. بنابراین به اعتقاد معمار تحریمهای ایران، اگر تاثیر خروج بشکههای نفت ایران از بازار افزایش هرچه بیشتر قیمت نفت باشد، بهطور فوری تلاشهای ترامپ برای کاهش درآمدهای نفتی ایران بیتاثیر خواهد شد. نفیو برای مقایسه سناریوهای درآمد نفتی ایران از یک نمودار استفاده کرده که بر اساس دو شاخص قیمت و میزان صادرات روزانه نفت ایران رسم شده است.

سطح درآمدی ایران در روز خروج ترامپ از برجام با خط قرمز در نمودار نشان داده شده است. بر اساس این نمودار، در قیمت ۱۳۰ دلاری نفت اگر ایران تنها روزانه 1.38  میلیون بشکه در روز نفت صادرکند، به درآمدی مشابه روز خروج ترامپ از برجام دست خواهد یافت. همچنین اگر قیمت نفت به ۱۰۰ دلار بر بشکه برسد و میزان صادرات نفت کشور حدود 1.8 میلیون بشکه در روز باشد، درآمد ایران نسبت به پیش از تصمیم ترامپ تغییر نخواهد کرد. نفیو میگوید «حتی اگر دولت ترامپ بتواند میزان صادرات نفت ایران را به یک میلیون بشکه در روز برساند، با افزایش قیمت نفت بخش مهمی از تاثیر تحریمها بر درآمدهای ایران جبران خواهد شد. اما اگر تحریمها تاثیر کمی بر میزان صادرات داشته باشد و این موضوع با افزایش قیمت نفت همراه شود، نتیجه آن افزایش درآمدهای نفتی ایران نسبت به قبل از خروج ترامپ از برجام خواهد بود.»

رشد درآمد سالانه ایران؟

مساله زمانی جالبتر میشود که درآمد سالانه ایران بعد از برجام را با درآمد ایران در سالهای گذشته مقایسه کنیم. در یک سناریوی تا حدودی خوشبینانه میتوان تصور کرد که میزان صادرات نفت ایران افت محدودی را تجربه کند و به ۲ میلیون بشکه در روز برسد، در این شرایط اگر قیمت نفت حدود ۷۵ دلار باقی بماند میزان درآمدهای نفتی ایران 54.8 میلیارد دلار در سال خواهد بود. همچنین اگر حدود یک میلیون از میزان صادرات نفت ایران حذف شود و به 1.5 میلیون بشکه در روز برسد، اما همزمان قیمت نفت به ۱۰۰ دلار برسد، میزان درآمد سالانه نفت ایران همچنان 54.8  میلیارد دلار خواهد بود.

این سناریوها در حالی مطرح است که بر اساس آمار بولتن سالانه اوپک میزان درآمد نفتی کشور در سال ۲۰۱۷ حدود 52.72  میلیارد دلار بوده است، بنابراین اگر این سناریوها رخ دهد، درآمد سالانه ایران نسبت به سال ۲۰۱۷ نهتنها کاهش نمییابد، بلکه بیش از ۲میلیارد دلار نیز رشد می‎کند. در سال ۲۰۱۷، متوسط قیمت نفت برنت 54.7 دلار بر بشکه بوده که نسبت به قیمتهای کنونی به شکل قابلتوجهی کمتر است. اما آنطور که آمار بولتن سالانه اوپک نشان میدهد در این سال  ایران روزانه حدود 2.125 میلیون بشکه نفتخام صادر کرده، میزان صادرات میعاناتگازی نیز بر اساس آمار شرکت ملی نفت ایران روزانه حدود ۴۵۰ هزار بشکه بوده است.بر این اساس در سال ۲۰۱۷ ایران در مجموع روزانه حدود 2.6 میلیون بشکه نفت و میعانات گازی صادر کرده است.

اما در یک سناریوی میانه، فرض میکنیم حدود یک میلیون از میزان صادرات نفت ایران کاهش یابد و قیمت نفت نیز حدود ۷۵ دلار باقی بماند. در این سناریو میزان درآمدهای نفتی ایران بیش از ۴۱ میلیارد دلار در سال خواهد بود. اما این سناریو قیمتی در حالی مطرح است که در سالهای اخیر ایران سطوح درآمدی بسیار پایینتری را نیز تجربه کرده بود. در سال ۲۰۱۶ با وجود اجرای برجام و رشد صادرات نفت کشور، از آنجا که قیمت نفت به کمترین سطح ظرف ۱۳ سال اخیر رسیده بود، میزان درآمدهای سالانه حدود 41.1  میلیارد دلار بوده است. این در حالی است که در سال ۲۰۱۵، یعنی در شرایطی که هم تحریمها برقرار بود و هم نفت در سطوح قیمتی پایینی معامله می‍شد، میزان درآمد ایران تنها 27.3 میلیارد دلار بوده است. بنابراین درصورت رخ دادن سناریوی میانه درآمدهای نفتی ایران نه تنها نسبت به اولین سال پس از برجام تغییری نخواهد کرد، بلکه همچنان به شکل قابل توجهی نسبت به پیش از برجام بیشتر خواهد بود.

اما در بدترین سناریویی که نفیو در نظر گرفته یعنی صادرات نفت به یک میلیون بشکه در روز برسد و قیمتها حدود ۷۵ دلار بر بشکه ثابت باقی بماند، میزان درآمدهای نفتی ایران 27.4 میلیارد دلار خواهد بود، این میزان درآمد نزدیک به سطح درآمدهای پیش از برجام است. بنابراین حتی در بدترین سناریوی ریچارد نفیو، میزان درآمدهای نفتی ایران نسبت به قبل از برجام تغییری نخواهد کرد.

در عمل چه اتفاقی خواهد افتاد؟

آنطور که نفیو بهعنوان طراح تحریمهای ایران در یادداشت خود تاکید میکند، در بازه ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۳ نیز دولت وقت آمریکا نگرانیهای مشابهی درخصوص خنثی شدن تاثیر تحریمها با افزایش قیمت نفت داشته است. با این حال به اعتقاد او دولت اوباما با درنظر گرفتن معافیتهایی برای خریداران نفت ایران، مانع از حذف یکباره نفت ایران از بازار و ایجاد شوک قیمتی شد. اوباما برای ۴ خریدار اصلی نفت ایران در آسیا این قانون را در نظر گرفته بود که هر ۱۸۰ روز حدود ۲۰ درصد از خرید خود از ایران را کاهش دهند. او همچنین رشد شدید تولید نفتشیل در دولت اوباما را عاملی برای خنثی کردن کمبود نفت ایران در بازار میداند. تولید نفت شیل هرچند در حال حاضر نیز رشد قابل توجهی دارد، اما به نظر میرسد به دلیل برخی محدودیتهای زیرساختی در حوزه نفتی پرمیان که قطب رشد تولید نفت آمریکا در سالهای جاری است، رو به کاهش گذاشته است.

به گفته معمار تحریمهای هوشمند ایران، در عمل پارامترهای بسیاری دخیل هستند که ممکن است مانع تحقق سناریوهای درآمد نفتی ایران بر پایه یک فرمول ساده ریاضی شوند. این کارشناس دانشگاه کلمبیا در ابتدا به قیمت نفت اشاره میکند. او با اشاره به اینکه قیمت نفت بر اساس میزان عرضه و انتظارات عرضه تعیین میشود، میگوید: «مادامی که نفت ایران از بازار حذف نشود، تاثیر چندان شدیدی بر قیمتها نخواهد داشت. رشد قیمت را آهسته کرده و این اطمینان را به وجود میآورد که ایران تحت فشار تحریمها قرار دارد.» نفیو میافزاید در صورتی که دیگر کشورهای تولیدکننده نفت نیز عرضه خود را افزایش دهند، شرایط مشابهی رخ میدهد، یعنی قیمتها رشد شدیدی نخواهد کرد و ایران تحت فشار تحریمها باقی میماند. با این حال بعید است تا چهارم نوامبر منابعی برای جبران صادرات 2.4 میلیون بشکه ایران پیدا شود.

اگر دولت ترامپ بتواند همانطور که ادعا کرده صادرات نفت ایران را متوقف کند، ایران هیچ سودی از افزایش قیمتها نخواهد برد. با این حال نفیو تاکید میکند در صورت رخ دادن چنین شرایطی فشار تنها به ایران محدود نمیشود و قیمتهای بالای نفت اقتصاد جهانی و همچنین آمریکا را تحت تاثیر قرار خواهد داد. ترامپ در ماههای اخیر بارها به اوپک به دلیل قیمتهای بالای نفت هشدار داده و این سازمان را بهعنوان مقصر افزایش قیمت بنزین در آمریکا معرفی کرده است. قیمت خرده فروشی هر گالن بنزین در آمریکا امسال نسبت به سال پیش حدود ۲۷ درصد افزایش یافته است.

در صورتی که ترامپ نتواند قیمتها را کاهش دهد یا اینکه به دلیل تحریم ایران قیمت بنزین به سطوح بالاتری برسد، این احتمال وجود دارد که جمهوریخواهان در انتخابات میاندورهای کنگره نتیجه را به رقبای دموکرات خود واگذار کنند.  نفیو همچنین از تحریمهای بانکی بهعنوان ابزاری که آمریکا با استفاده از آن میتواند درآمدهای نفتی ایران را کاهش دهد نام میبرد. خزانهداری آمریکا هرگونه مبادلات مالی با ایران را ممنوع میکند و هر بانکی که از این مساله تخطی کند از تجارت با آمریکا محروم میشود. از این رو ممکن است تحت تاثیر قیمت بالای نفت درآمدهای ایران افت نکند، اما درآمدهای نفتی ایران در بانکهای خارجی بلوکه و فشار اقتصادی لازم به ایران وارد شود. با این حال کارشناس تحریمها بر این باور است که موفقیت ترامپ در پیادهسازی این نوع تحریم نیازمند همکاری دیگر کشورها است. او میگوید هرچند بسیاری از بانکها در اروپا و آسیا احتمالا از تحریمهای ترامپ تبعیت خواهند کرد، اما به دلیل سودآور بودن مبادلات با ایران ممکن است برخی بانکها تحریمهای آمریکا را نادیده بگیرند. نفیو در این مورد از بانک کونلون چین یاد میکند که در سال ۲۰۱۲ با وجود تحریمها مبادلات مالی خود با ایران را ادامه داد.

آیا تحریمها آمریکا را به هدفش میرساند؟

در انتهای یادداشت، نفیو یک سوال کلیدی مطرح میکند: «اگر تحریمها واقعا به کاهش درآمدهای نفتی ایران منجر شود، آیا میتوان امیدوار بود امتیازات بیشتری در مذاکرات از ایران گرفت؟» او در پاسخ به این سوال میگوید: «ظرف سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۳ تحریمهای دولت اوباما توانست ایران را از بیش از ۵۰ میلیارد دلار از درآمدهای نفتیاش محروم کند و میلیاردها دلار از پول این کشور را در بانکهای خارجی بلوکه کرد، نتیجه همه این فشارها توافق بر سر برجام بود. اما ممکن نیست که با دور دیگری از تحریمها مجددا ایران به پای میز مذاکرات بیاید.» به گفته این کارشناس دانشگاه کلمبیا، (بر اثر خروج ترامپ از برجام) در ایران رابطه با آمریکا شفافیت و درخشش خود را از دست داده و در حال حاضر ایران گزینه نظامی و بستن تنگه هرمز را برای مقابله با آمریکا بررسی میکند. نفیو در ادامه میافزاید: «حتی اگر کار به گزینه نظامی نرسد، اما همچنان بسیار خوشبینانه است که گمان کنیم فشارها به دور جدید مذاکرات و گرفتن امتیازات بیشتر از ایران نسبت به توافق قبلی منجر خواهد شد. چراکه رسیدن به این هدف از لحاظ عملی نیازمند همراهی دیگر شرکای آمریکا است و از لحاظ ایدئولوژی نیز به موافقت ایران برای مذاکره با شیطان بزرگ نیاز دارد.» نفیو در انتها تنها عاملی را که میتوان نسبت به وقوع آن اطمینان داشت تاثیر تحریمها در قیمت نفت میداند. با توجه به اینکه رشد قیمتها میتواند تاثیر تحریمها را از بین ببرد، نفیو ابراز امیدواری میکند آمریکا به غیر از فشار به اوپک برای افزایش تولید، راهکارهای دیگری برای جلوگیری از رشد قیمت نفت در دست داشته باشد.