تحریم‌های یک جانبه آمریکا روی میز دادگاه لاهه

 جلسه استماع برای رسیدگی به درخواست ایران مبنی بر صدور دستور موقت در پرونده نقض تعهدات آمریکا به موجب عهدنامه مودت، روابط اقتصادی و حقوقی کنسولی (موضوع شکایت جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده آمریکا)، قرار است این هفته از دوشنبه تا پنج شنبه ( 8 – 5 شهریور) در مقر دیوان بین المللی دادگستری در لاهه برگزار شود. جمهوری اسلامی ایران که از همه ابزارها و ظرفیت های موجود در عرصه بین المللی برای پیگیری و مقابله با اقدامات مغایر با حقوق بین الملل آمریکا بهره برداری و در این مسیر از هیچ تلاشی فروگذار نکرده، تلاش می کند این دعوای سیاسی را تبدیل به یک دعوای حقوقی کند تا به وسیله آن کارآمدی تحریمها را به طور کامل از بین ببرد.

اما موضوع این پرونده که با همکاری مشترک وزارت امور خارجه و مرکز امور حقوقی بین المللی ریاست جمهوری و با بهرهگیری از برجسته ترین وکلا و حقوقدانان داخلی و خارجی تنظیم و به دیوان بین المللی دادگستری ارائه شده است، چیست؟ موضوع این شکایت اعمال مجدد تحریمهای اقتصادی و تشدید این تحریمها توسط ایالات متحده است که در 18 اردیبهشت 1398 توسط دونالد ترامپ رییس جمهوری آمریکا اعمال شد؛ اقدامی که ارتباطی به نقض برجام نداشته و دلیل اصلی آن وجود این تحریم هایی است که مغایر با عهدنامه 1334 میان دو کشور و ناقض مفاد این معاهده است. به همین خاطر شکایت مذکور که بر مبنای تعهدات بین المللی آمریکا و بر اساس موادی از معاهده مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و ایالات متحده که در سال 1334 بین طرفین به امضاء رسیده است، تنظیم شده است. آمریکا که در چهار دهه گذشته پس از انقلاب از ابزار تحریم به عنوان یک سلاح استفاده میکند، در اقدامی دوباره به دنبال استفاده از این سلاح مستهلک و مستعمل است، سلاحی که به نظر میرسد این بار نتیجه مطلوب را با توجه به اقدامات حقوقی ایران ندارد.

دیوان بین المللی لاهه

دیوان بین المللی دادگستری که در شهر لاهه در کشور هلند واقع شده، یک دادگاه بین المللی است که از سال 1945 تاکنون به شکایت کشورهای عضو منشور ملل متحد از یکدیگر رسیدگی میکند. این دیوان رکن قضایی اصلی سازمان ملل متحد است که از صلاحیت ترافعی در دعاوی بین الدولی و صلاحیت مشورتی در پاسخ به سوالات حقوقی ارکان و آژانسهای تخصصی ملل متحد برخوردار است که فقط دولتها می توانند علیه دولتهای دیگر نزد دیوان شکایت کنند، البته به شرطی که دیوان در خصوص آن شکایت، پیش از هر چیز صلاحیت خود را احراز کند.

از طرفی این موضوع را باید در نظر گرفت که دیوان بین المللی دادگستری نمیتواند به شکایت یک دولت علیه دولت دیگری رسیدگی کند، مگر آن که در ابتدا و پیش از هر چیز، صلاحیت خود را برای رسیدگی قضایی به آن دعوا احراز کرده باشد. احراز صلاحیت دیوان نیز به سه صورت متصور است؛ نخست آن که دولتی از قبل اعلامیه پذیرش صلاحیت اجباری دیوان را از قبل صادر کرده باشد؛ دیگر این که دو دولت با یکدیگر توافق کنند که یک موضوع خاص را به دیوان ارجاع دهند و در نهایت در معاهدهای که دو دولت به آن متعهد هستند، صلاحیت دیوان برای رسیدگی به اختلافات ناشی از آن پذیرفته شده باشد.

با توجه به این که در معاهده مودت 1334 تصریح شده است که هر یک طرفین میتوانند اختلافات ناشی از تفسیر یا اجرای این معاهده را به دیوان بین المللی دادگستری ارجاع دهند بنابراین صلاحیت دیوان مورد تایید قرار میگیرد. شکایت مذکور که بر مبنای تعهدات بین المللی آمریکا و بر اساس موادی از معاهده مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و ایالات متحده آمریکا که در سال 1334 بین طرفین به امضا رسید، تنظیم شده است. رفتار عادلانه و منصفانه با اتباع و شرکتهای ایرانی، عدم ایجاد محدودیت بر پرداخت و نقل و انتقالات مالی، آزادی واردات، صادرات و حمل و نقل کالا و آزادی تجارت و کشتیرانی از جمله مواردی است که بر اساس عهدنامه مودت، دولت آمریکا با وضع مجدد تحریمها آنها را نقض کرده است.

در این معاهده که هنوز توسط هیچ یک از طرفین فسخ نشده، تعهدات مختلفی از قبیل آزادی تجارت، واردات و صادرات، حقوق کنسولی و ... پیش بینی شده است. این عهدنامه برای 10 سال پس از لازم الاجرا شدن، معتبر بوده و پس از آن تا زمانی که یکی از طرفین فسخ آن را اعلام نکند، همچنان دارای اعتبار است و در صورت اعلام فسخ معاهده، برای یک سال هم معتبر خواهد بود. پیش از این، آمریکا در دعوای تسخیر لانه جاسوسی در تهران و جمهوری اسلامی ایران در پرونده سکوهای نفتی مبنای شکایت خود را این معاهده اعلام کرده و دیوان برمبنای آن ضمن تائید صلاحیت، به شکایت رسیدگی کرده بود. در دادخواست ایران علیه آمریکا درخواست شده است، دیوان، مسئولیت بین المللی ایالات متحده به واسطۀ نقض پیمان 1334 مودت بین دو کشور در نتیجۀ وضع مجدد تحریمها را اعلام کرده و از آمریکا نیز خواسته شده تا خسارات وارد شده به کشورمان را جبران کند.

بر اساس این گزارش، کشورمان در تاریخ 25 تیر 1397 دو سند به دیوان ارائه کرد؛ نخست دادخواست تنظیم شده علیه ایالات متحده آمریکا که حاوی تشریح مسئولیت بین المللی این دولت و نقض پیمان مودت است و دیگری درخواست از دیوان برای صدور دستور موقت که در صورت تحقق، آمریکا موظف خواهد بود از اِجرای تحریمها تا زمان صدور رأی نهایی خودداری کند. در حال حاضر این دیوان در حال رسیدگی به درخواست قرار موقت است؛ قرار است پس از جلسات استماع در فاصله کمتر از یک ماه دیوان قرار موقت خود را صادر میکند. پس از آن رسیدگی معمول به این پرونده آغاز خواهد شد که همانند سایر رسیدگیهای دیوان بین المللی دادگستری زمانبر است. نکتهای که در این میان حائز اهمیت است، مدت زمان اعلام رای نهایی توسط دیوان است که به عوامل مختلف به ویژه درجه همکاری اطراف دعوی دارد.

ضمانت اجرای آراء محاکم قضایی

اما در روند بررسی پرونده و پس از اعلام رای نهایی، ضمانت اجرای آراء محاکم قضایی در حقوق بین الملل از اهمیت زیادی برخوردار است. اگر چه این نوع ضمانت با آنچه در نظام داخلی با آن مواجه هستیم، کمی متفاوت است اما کشوری که در دیوان بین المللی دادگستری محکوم میشود، هزینه سیاسی و اعتباری زیای را برای نادیده انگاشتن رای دیوان پرداخت میکند. ضمن آن که سایر دولتها نیز معمولا در روابط بین المللی خود به یافتهها و آرای دیوان بین المللی دادگستری اعتنا میکنند.

البته طبق مادۀ 94 منشور سازمان ملل متحد، آراء صادره توسط دیوان بین المللی دادگستری برای اعضای سازمان ملل لازم الاجراست و در صورت عدم اجرای تعهدات مندرج در آن توسط هر یک از طرفین دعوا، طرف دیگر میتواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد که در این صورت این شورا نیز اقدام به صدور توصیه نامه یا اتخاذ تصمیم خواهد کرد. باید به این نکته هم توجه داشت که این نخستین بار نیست که ایران برای دادخواهی به این مرجع مراجعه کرده است؛ پیش از این جمهوری اسلامی سه بار علیه آمریکا شکایت کرده است. توقیف داراییهای ایران در سال 1395، بمباران سکوهای نفتی کشورمان در سال 1371 و حمله به هواپیمای مسافربری ایرباس در سال 1367که منجر به شهادت شمار زیادی از هموطنانمان شد، از جمله مواردی شکایت ایران علیه آمریکا در دادگاه لاهه است.

آمریکا هم در سال 1358 درباره تسخیر سفارت این کشور توسط دانشجویان به دیوان بین المللی دادگستری اقامه دعوا کرد. به نظر میرسد در صورت پیروزی جمهوری اسلامی ایران در دیوان بین المللی دادگستری، اعتبار سیاسی و پرستیژ آمریکا در منطقه و جهان با پیامدهای زیانباری برای این کشور مواجه میشود. این امر از طرف دیگر قدرت چانه زنی کشورها بویژه کشورهای اروپایی و شرکتهای وابسته به آنها را برای مقابله با سیاست یک جانبه آمریکا و همچنین تداوم فعالیت این شرکتها در ایران را افزایش خواهد داد. نکته قابل توجه آن که آمریکای ترامپ با خروج یک جانبه از برجام فعالیتهای خود را بر عملیات روانی و رسانهای متمرکز کرده است. طرح دعوا در دیوان بین المللی دادگستری این فرصت را به ایران و جامعه جهانی میدهد که زمین بازی آمریکاییها را تغییر داده و دعوای رسانهای، روانی و سیاسی را به حوزه حقوقی منتقل کند. طبیعی است کنشگری در چنین حوزهای نیازمند بهرهگیری از منطق و ادبیات حقوقی است و لفاظیهای سیاسی در چنین عرصهای رنگ خواهد باخت.