پاییز خشک در راه است

شاید اگر حیات اخوانثالث در این دوره اتفاق میافتاد دیگر پاییز را پادشاه فصلها نمیخواند چراکه دیگر نه ساز این فصل باران است و نه سرودش باد. بهدلیل تغییرات اقلیمی کارشناسان پیشبینی میکنند که خزان امسال زردتر از همیشه باشد. «پاییز خشک» جدیدترین پدیدهای است که در ماههای پیشرو اقلیم کشور را تهدید میکند. در حالی که مسئولان همواره در تابستان با بحران آب دست و پنجه نرم میکنند، اما در صورتی که در آبان امسال بارشها کمتر از حد پیشبینیشده باشد، باید منتظر تنشهای آبی سختتری باشیم.

قرارگرفتن ایران در ناحیهای گرم و خشک باعث شده است همواره کشور را خطر کمآبی تهدید کند. بروز خشکسالی و تنش آبی در برخی مناطق ایران طی سالهای گذشته نگرانیها نسبت به آینده آبی را افزایش داده است. آمار نشان میدهد طی یک دهه اخیر میزان بارش حدود 10درصد نسبت به دهههای گذشته کاهش یافته است. این درحالی است که حجم روانآبها در این بازه زمانی، حدود 40درصد کمتر شده و این مساله، ناشی از رعایتنکردن سقف برداشت از منابع آبی تجدیدپذیر در مصارف مختلف شهری، صنعتی و کشاورزی است. علاوه بر این بروز برخی سیاستهای نادرست بر سرعت بروز بحران بیآبی افزوده است. برداشت مازاد و حفر غیرمجاز چاههای کشاورزی که در دولت محمود احمدینژاد شدت گرفت، افت آبهای زیرزمینی را در پی داشت و منابع آبی را به خطر انداخت. بر اساس گزارش سازمان بازرسی کشور از سال 1384 تا سال 1392 300هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور احداث شد، در حالی که از ابتدای انقلاب تا سال 1384 تنها 100هزار حلقه چاه غیرمجاز احداث شده بود که سبب شد میلیاردها مترمکعب آب از سفرههای زیرزمینی برداشت غیرمجاز و بیش از حد صورت بگیرد و خیانتی بزرگ که همان غارت منابع آبی است، انجام شود. خشکشدن دریاچه ارومیه نیز در این دوران بود که صورت گرفت. در کنار این امر، بیتوجهی به سهم تالابها، دشتها و گونههای گیاهی و جانوری، باعث شده خشکسالی با شدت بیشتری به کشورمان لطمه وارد کند. اکنون نیز با نزدیکشدن به پایان فصل تابستان نگرانیها درباره بروز پدیده «پاییز خشک» افزایش یافته است. تسنیم در این زمینه گزارش داده است که پس از گذر از تنشهای آبی تابستان که 334 شهر را تحت تنش آبی قرار داد و تامین آب 33میلیون نفر از جمعیت 80میلیوننفری ایران با تنش آبی مواجه بود، با کاهش دمای هوا و گذر از روزهای پیک مصرف، در حال بازگشت به شرایط تقریبا نرمال از لحاظ میزان تقاضای آب هستیم. این کاهش تقاضا نسبت به دو ماه گرم تیر و مرداد موجب شده تعداد شهرهای دارای تنش آبی کاهش یابند، اما در بعد تامین آب نگرانیهای جدیدی جای نگرانیهای تابستانی را گرفته است که از جمله آن میتوان به «پاییز خشک» اشاره کرد.

سدهای نیمهخالی

در حال حاضر از مجموع حجم 50میلیاردمترمکعبی سدهای کشور، تنها 21میلیاردمترمکعب آب در مخازن سدها وجود دارد، یعنی در حالی بهاستقبال پاییز میرویم که بیش از نیمی از ظرفیت سدهای کشور خالی است. طبق اعلام رسمی وزارت نیرو، کاهش بیسابقه بارشها در پاییز و زمستان سال گذشته و در پی آن افت روانآبها موجب شده است تا بهرغم رشد 12درصدی بارشها در بهار امسال، حجم ذخیره آب سدهای موجود در شش حوضه آبریز دریای خزر، خلیجفارس، دریاچه ارومیه، فلات مرکزی، هامون و سرخس به 29/21میلیارد مترمکعب برسد که در مقایسه با سال گذشته آب موجود در مخازن سدهای کشور کاهش 15درصدی پیدا کرده است. ورودی و خروجی آب از سدها نیز متاثر از افت نزولات جوی با کاهشهای محسوسی مواجه شدهاند، طوری که ورودی به این سازههای آبی 33درصد و خروجی از آنها نیز نسبت به سال گذشته 27درصد افت داشته و هماکنون بهطور میانگین 43درصد مخازن سدهای یادشده دارای منابع آبی است. در حالی به روزهای پایانی سال آبی نزدیک شدهایم که با افت ورودی به مخازن سدها در فصل تابستان ذخیره این سازههای آبی نیز پیش از شروع فصل بارندگیها رو به کاهش است، بهگونهای که در میان 177 سد بزرگ موجود در این شش حوضه آبریز 90 سد بزرگ کشور از جمله سدهای زایندهرود، شهیدرجایی، ساوه، کوثر و ملاصدرا کمتر از 40درصد آب ذخیرهشده دارند. وزارت نیرو در طرحی پیشنهادی به هیاتدولت بهدنبال اصلاح ساختار تعرفهگذاری مصرف آب است تا بتواند مصرف آب در بخش شرب را تا 10درصد کاهش دهد. هنوز برنامه مشخصی برای تسریع در افزایش راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی با همکاری وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی تدوین نشده و در بخش استفاده از آب در صنایع نیز بخش نهادینهکردن بازچرخانی آب در بخش صنعت با کندی گسترش مییابد که این مساله مهم نیازمند توجه بیشتر وزارت نیرو و وزارت صنعت است.

عوامل کاهش منابع آبی

همانطور که اشاره شد برداشت بیرویه و غیرکارشناسی از منابع آب زیرزمینی و حفر چاههای غیرقانونی آسیب جدی به اقلیم کشور وارد کرده است. استفاده از آب رودخانهها در صنایع گوناگون بهصورت مجاز یا غیرمجاز و همچنین آلودهسازی آنها و افزایش سدسازی بدون رعایت حق و نیاز محیطزیست کشور فقط چند مورد از بیتوجهی به مدیریت منابع آبی در ایران به حساب میآید و شرایط امروز در درجه اول حاصل این ضعف مدیریتی است. سالها طول میکشد که محیطزیست عوامل بحران را تجربه کند، اما سوءمدیریت و استفاده نادرست از منابع باعث شده است محیطزیست کشور، از جمله منابع آبی با بحرانی جدی مواجه شوند. بیتوجهی به این مسائل باعث شده است امروز تالابها یکی پس از دیگری خشک شوند، پدیده گرد و غبار شدت یابد و نشت زمین بر اثر پایینرفتن سفرههای آب زیرزمینی بروز پیدا کند. ادامه خشکسالی طولانیمدت باعث توقف کشاورزی در روستاها میشود و وقتی معیشت جایگزین برای روستاییان تعریف نشده باشد، آنها ناچارند برای گذران زندگی به شهرها مهاجرت کنند. این کوچ اجباری که به معضل حاشیهنشینی در شهرها دامن زده، فقط یکی از عوارض مدیریت نادرست منابع است، چراکه تبعات متعدد اجتماعی، سیاسی و امنیتی بحران آب مدتی است کشور را درگیر کرده است. این مساله سبب شده جمعیت روستانشین کشور در یک بازه 50ساله، از 70درصد به کمتر از 30درصد کاهش یابد. البته این روند در استانهای کویری کشور همچون یزد، خراسانجنوبی و سیستانوبلوچستان شدت بیشتری داشته، اما این امر به این معنی نیست که دیگر استانهای کشور، حتی استانهای پرآبتر از مشکلات ناشی از بحران کمآبی مصون باشند و با ادامه روند موجود، بدون شک این استانها نیز درگیر چنین مشکلاتی میشوند.

ادامه پاییز کمآب 96

پاییز سال۱۳۹۶ بهعنوان ششمین پاییز خشک نیمقرن اخیر در مدیریت منابع آب ایران به ثبت رسید. بر اساس گزارشهای موجود طی نیمقرن پیش میزان بارندگی فصل پاییز بهصورت میانگین ۶۲میلیمتر بود، اما این رقم سال گذشته با 3/29میلیمتر، پاییز ۱۳۹۶ را در رتبه ششمین پاییز خشک نیمقرن اخیر قرار داده است. پاییز سالهای آبی 78-77 با 9/17میلیمتر، 90-89 با 6/18میلیمتر، 70-69 با 3/24میلیمتر، 76-75 با 1/25میلیمتر، 53-52 با 6/26میلیمتر به ترتیب رتبه اول تا پنجم خشکترین پاییزهای نیمقرن اخیر کشور را به خود اختصاص دادهاند که بهنظر میرسد با شرایط موجود پاییز امسال جای یکی از این پنج سال آبی را بگیرد.