خودروسازهای داخلی چقدر چینی هستند؟

بازار خودروی ایران سالهاست وابستگی خاصی به بازار چین پیدا کرده است. از روزی که چشم بادامیهای سرزمین اژدهای زرد برای دور زدن تحریمهای غربی با ایران همراه شدند تا امروز این چینیها بودهاند که برندگان اصلی بازار خودرو ایران شده و توانستهاند خود را به شریک روزهای سخت و خوشی ایرانیها مبدل کنند. این همکاری میتواند مثبت باشد در صورتی که واردات از چین مربوط به محصولات با کیفیت باشد. بعد از اجرای برجام اگر چه به نظر رسید سهم چینیها از قراردادهای جدید کاهش یافته و ایرانیها تمایل بیشتری به کار با اروپاییها دارند، ناگفته پیدا بود که سهم چینیها در بازار تامین قطعات، نسخه بلندمدتی است که آنها برای صنعت خودروی ایران نوشتهاند. انگار اگر هم بیشترین قراردادهای خودرویی به نام اروپاییها امضا میشد، در نهایت این چینیها بودند که با تکیه بر تولیدات خوشقیمتترشان میتوانستند قطعات اروپاییها را در بازار تولیدی ایران تامین کنند تا همیشه تولید در ایران با «چینیزاسیون» تحویل مشتری شود.

پس از بدعهدی امریکا

این موضوع حتی در روزهای نقض برجام از سوی امریکا به رخ کشیده شد و با خروج اروپاییها، چینیها بودند که با تکیه بر تامین بازار قطعات ایران سهمشان از بازار ایران را حفظ کردند. چشمبادامیها که با انعقاد قراردادهای متعدد با خودروسازان دولتی و خصوصی ایران بیشترین سهم مشترک تولید را دارند این روزها با نوسانات قیمت ارز حتی بهترین گزینه تامین قطعات ارزانتر به نسبت تولید داخل برای خودروسازان هستند؛ موضوعی که تازهترین گزارش مرکز پژوهشهای مجلس هم به آن اشاره و تاکید کرده که تولیدات داخلی در خوشبینانهترین حالت تنها ۳۰ درصد داخلیساز هستند که آن هم به مدد خطوط تولید و مواد پتروشیمی مورد استفاده و در نهایت لاستیکهاست وگرنه تجهیزات و قطعات خودروهای داخلی اکثرا از کشور چین تامین میشود.

حتی آمار انجمن خودروسازان و جمعآوری اطلاعات از طرف کارشناسان مرکز پژوهشهای مجلس تاکید میکند که با نگاهی خوشبینانه به جز دانگفنگ که بین ۳۰ تا ۴۰ درصد سهم داخلیسازی آن برآورد میشود، سایر خودروهای مونتاژی چینی در کشور از حداکثر ۳۰ درصد ساخت داخل بیشتر نیست. اگرچه دقیقا مشخص نشده که این سهم داخلیسازی شامل چه قطعاتی میشود، اما قابل برآورد است که حدود ۱۴ درصد آن شامل رنگ و مونتاژ و مابقی را نیز قطعاتی مانند تایر، باتری و صندلی تشکیل میدهند که جزو سادهترین قطعات صنعت خودرو به حساب میآیند.

شرکت ایرانخودرو یک محصول چینی دیگر به جز دانگفنگ به نام هایما را نیز در سایت خراسان خود مونتاژ میکند؛ شاسی بلندی که بین ۲۰ تا ۳۰ درصد آن، ساخت داخل است که اگر از این میزان ۱۴ درصد سهم رنگ و مونتاژ کسر شود، بین ۶ تا ۱۶ درصد قطعات آن از داخل و مابقی قطعات منفصله از مسیر واردات تامین میشود. علاوه بر ایرانخودرو، سایپا و پارسخودرو نیز محصولات چینی را در سبد تولیدات خود جای دادهاند و این در شرایطی است که داخلیسازی آنها در محدوده ۲۰ تا ۳۰ درصدی قرار دارد.

در این بین برلیانس که در مدلهای مختلف در پارسخودرو مونتاژ میشود در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷ با رشد ۳۸ درصدی تولید به تیراژ ۱۲۲۳۲ دستگاه رسید. این مدل نیز از ۲۰ تا ۳۰ درصد ساخت داخل برخوردار است. دیگر محصول چینی گروه خودروسازی سایپا در بنیان توسعه صنعت خودرو- بنرو ۳۰۰ S آریو (چری) است که حدود ۲۰ درصد ساخت داخل است. از طرفی چانگان با رشد ۱۲۴ درصدی در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷ به تولید ۳۹۱۷ دستگاه در شرکت سایپا کاشان رسیده است.

گروه بهمن محصولاتی به نام B ۵۰ و B ۳۰ خودروهای متعلق به شرکت FAW چین) و هاوال H۲ را مونتاژ میکند و میزان داخلیسازی قطعات آنها بیش از ۲۰ درصد نبوده است. دیگر خودروساز بخش خصوصی یعنی کرمان موتور که بخشی از سبد محصولاتش را مدلهای چینی تشکیل میدهند نیز توانسته تنها در محدوده ۲۰ تا ۳۰ درصد داخلیسازی را در خودروهای مورد نظر ایجاد کند. این خودروساز، محصولات لیفان و جک را در مدلهای مختلف مونتاژ میکند. مدیران خودرو دیگر خودروسازی بخش خصوصی صنعت کشور است که فقط به مونتاژ خودروهای چینی مشغول است. این شرکت در حال حاضر محصولاتی متعلق به چری چین مانند ام ویام و تیگو و آریزو را مونتاژ میکند و هنوز نتوانسته داخلیسازی آنها را از مرز ۳۰ درصد بیشتر کند. با مقایسه قیمت کارخانه و حاشیه بازار میتوان به وضوح دریافت که به دلیل نبود بازار رقابتی در ارتباط با خودروهای شاسی و نیمشاسی همچون هایما و هاوال حدود ۴۰ درصد اختلاف قیمت وجود دارد.

چنبره بر خطوط تولید

در تحلیلی که مرکز پژوهشهای مجلس به عنوان نهاد قابل استناد دولتی در مورد سهم چینیها در تولیدات داخلی انجام داده آمده است که سهم خودروهای چینی مونتاژ داخل در سال ۱۳۹۶، حدود ۱۵ درصد بوده است که این سهم در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷ تا ۱۷.۴ درصد نیز رشد داشته است. سهم شرکت ایرانخودرو و گروه سایپا از خودروهای چینی مونتاژ داخل ۵۱ درصد است. این بدین معنا است که حدود ۷.۵ درصد از بازار خودروی کشور در اختیار خودروهای چینی مونتاژ داخل شرکت ایرانخودرو و گروه سایپا است. این آمار نشان میدهد که سهم خودروهای چینی در خطوط تولید ایران خودرو ۱۹ درصد، سایپا ۳۲ درصد و شرکتهای خصوصی ۴۹ درصد است.

جالب اینجاست که به اعتقاد کارشناسان، یکی از دلایل اصلی نبود انگیزه خودروسازان چینی برای داخلیسازی در ایران به رفتار وزارت صنعت، معدن و تجارت با آنها طی یک دهه گذشته مربوط میشود. هزینه کمتر واردات در مقایسه با تولید داخل دیگر دلیل عدم انگیزه چینیها نسبت به داخلیسازی قطعات در ایران است؛ به عبارت بهتر، چینیها که در پایین آوردن هزینههای تولید تبحر دارند، ظاهرا قطعات مورد نیاز خود را در خودروسازی ایران با قیمت کمتری در مقایسه با تولید داخل آنها وارد میکنند و این موضوع مورد تایید برخی فعالان صنعت خودرو و کارشناسان نیز هست. شرایط به صورتی است که حتی برخی قطعهسازان داخلی نیز به جای تولید محصول در کشور، نیاز خود را از مسیر واردات (آن هم واردات از چین) تامین میکنند.

طبق اعلام وزارت صنعت، معدن و تجارت «تعرفه واردات خودروهای چینی، در صورت ساخت داخل قطعات با کمتر از ۲۰ درصد، معادل یک خودروی کامل است، اما اگر داخلیسازی تا ۳۰ درصد انجام شود، چینیها مشمول تخفیف ۵ درصدی میشوند». همچنین اگر در سال ۱۳۹۷، میزان داخلیسازی خودروسازان چینی همچنان تا مرز ۳۰ درصد باشد، آنها باید معادل یک خودروی کامل، تعرفه بابت واردات قطعه بپردازند. با توجه به بالابودن هزینههای تولید در ایران، بهتر است طرح افزایش داخلیسازی خودروهای چینی با یک سازوکار مشخص و منطقی پیش برود تا هم ساخت داخل برای طرفهای چینی بهصرفه باشد و هم مشتریان با افزایش قیمت مواجه نشوند. در واقع کارشناسان بیم آن دارند که با افزایش ساخت داخل قطعات چینی در ایران، هزینه تمام شده تولید بالا رفته و در نتیجه، خودروهای چینی با قیمتی بیش از آنچه هست به دست مشتریان برسد. البته بیشک داخلیسازی خودروهای چینی میتواند از ناحیه کاهش ارزبری و پایین آمدن هزینههای مربوط به حمل ونقل به نفع صنعت خودرو کشور تمام شود، با این حال باید مراقب این مساله نیز بود که داخلیسازی قطعات چینی در مجموع هزینه بیشتری در مقایسه با واردات آنها نداشته باشد.

آمارهای رسمی موجود نشان میدهد که در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷، حدود ۷۸۰ میلیون دلار انواع قطعات خودرو به کشور وارد شده و واردات قطعات خودرو در صدر لیست اقلام وارداتی کشور قرار دارد. در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷، ۵۴۱ میلیون دلار قطعات منفصله با ساخت داخل کمتر از ۳۰ درصد، ۱۲۲ میلیون دلار با ساخت داخل بیش از ۵۰ درصد و ۱۱۵ میلیون دلار قطعه با ساخت داخل کمتر از ۵۰ درصد وارد کشور شده است که بیشترین رشد در گروه قطعات منفصله با ساخت داخل ۱۴ تا ۳۰ درصد با ۱۱۵ درصد مشاهده میشود که در این افزایش دو عامل موثر بوده است: یکی بالا رفتن تعرفه واردات خودروهای کامل که این گروه از قطعات هم با تعرفه خودروی کامل محاسبه میشوند و دیگری قیمت حاشیه بازار این مدل خودروها که حدود ۱۰۰ میلیون تومان تفاوت قیمت با قیمت کارخانه دارند.

خرج ۴۰۰ میلیون دلاری چینیها

با توجه به اینکه محاسبه دقیق میزان ارزبری قطعات منفصله وارداتی در خودروهای چینی مونتاژ داخل به دلیل نبود اطلاعات کافی کار دشواری است، لذا به نظر میرسد با استفاده از روش مهندسی معکوس بتوان تقریب مناسبی از این میزان به دست آورد. اول، سهم قطعات منفصله به لحاظ عملکردی ۸۶ درصد از عملکرد کل خودرو و به لحاظ ارزشی ۸۰ درصد از قیمت تمام شده خودرو به استثنای حاشیه سود را شامل میشود. حال اگر به منظور محاسبه میزان ارزبری خودروهای چینی مونتاژ داخل مفروضاتی همچون نخست) معمولا سهم اتاق رنگ و مونتاژ به همراه لاستیک بین ۱۴ تا ۲۰ درصد در نظر گرفته میشود. دوم، حاشیه سود برای شرکت ۲۰ درصد در نظر گرفته میشود (این میزان حاشیه سود براساس اظهارنظر دبیر انجمن قطعهسازان و محاسبات محقق استخراج شده است.

سوم، کل ارزش خودرو، ۸۰ درصد سهم قیمت تمام شده خودرو و ۲۰ درصد حاشیه سود در نظر گرفته شده است. چهارم، از قیمت تمام شده خودرو، ۸۰ درصد سهم قطعات منفصله است. پنجم، با توجه به موارد ۳ و ۴ میتوان نتیجه گرفت که سهم قطعات منفصله از کل ارزش خودرو ۶۴ درصد است ششم، قیمت ارز مرجع در سه ماهه نخست سال، ۴۲۰۰ تومان در نظر گرفته شده است هفتم، اگر میانگین تعرفه قطعات منفصله جهت تولید خودروهای بنزینی مشمول ردیف ۸۷۰۳ با ساخت داخل ۲۰ تا ۳۰ درصد در نظر بگیریم. فرمول تعیین میزان ارزبری خودروهای چینی مونتاژ داخل در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷ به این شکل خواهد شد: میزان ارزبری خودروهای چینی مونتاژ داخل در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷= سهم قطعات منفصله از کل ارزش خودرو × قیمت کارخانه × تیراژ تولید، تقسیم بر قیمت ارز مرجع منهای میانگین تعرفه ۳۵ درصد. بر اساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس با توجه به تقریبهای در نظر گرفته شده، میزان ارزبری خودروهای چینی مونتاژ داخل در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷ براساس نرخ ارز مرجع، ۴۰۰ میلیون دلار برآورد شده است.

به این ترتیب میتوان نتیجه گرفت که سهم عمده واردات قطعات منفصله از چین مربوط به خودروهای چینی مونتاژ داخل است و هرگونه تغییر در رویه تخصیص و قیمتگذاری ارز بر بازار خودرو که سهم خودروهای چینی مونتاژ در داخل آن حدود ۱۷ درصد است، قطعا تاثیر خواهد گذاشت و میتواند موجب بروز و تشدید شوکها به بازار خودروی کشور شود.

قطعات منفصله در گروه کالاهای واسطهای (گروه دوم) طبق تقسیمبندی گروههای چهارگانه کالایی وزارت صمت قرار گرفته است. تا قبل از ارایه بسته جدید ارزی بانک مرکزی در قالب بازار ثانویه، ارز پرداختی به تامینکنندگان قطعات منفصله با نرخ ارز مرجع محاسبه میشد که پس از ارایه این بسته، مقرر شد که براساس نرخ توافقی، ارز مورد نیاز آنها تامین شود. در این صورت با فرض ثابت ماندن میزان ارزبری خودروهای چینی مونتاژ داخل، با فرض قیمت ارز بازار ثانویه و آزادسازی قیمتها، پیشبینی میشود قیمت این مدل خودروها در نیمه دوم سال با رشد چشمگیری مواجه شوند.

این در صورتی است که با توجه به قدرت خرید مشتری، بیم آن میرود با عدم استقبال مشتریها، شرکتهای فعال در این زمینه با بحرانهای اساسی و بیکاری کارگران مواجه شوند. بنابراین با قرار گرفتن حدود ۱۷ درصد بازار داخل در اختیار خودروهای با منشأ چینی از یکسو و با میانگین ساختار داخل آنها حدود ۲۰ درصد و به عبارت دیگر واردات کل قطعات خودرو از چین و مونتاژ آن در داخل از سوی دیگر، این حقیقت آشکار میشود که بازار خودروی کشور از ناحیه خودروهای چینی بسیار آسیبپذیر بوده و وزارت صنعت، معدن و تجارت باید در سیاستهای حاکمیتی خود برای صنعت خودروسازی بهخصوص اصالح و اجرایی کردن چشمانداز صنعت خودرو در افق ۱۴۰۴، موضوع تعمیق عمق ساخت داخل درخصوص خودروهای چینی را به طور متوسط سالی ۱۰ درصد پیگیری و اجرایی کند.

جای خالی کیفیت

این شرایط در حالی است که نیم نگاهی به گزارشهایی که هر ماه شرکت بازرسی کنترل و کیفیت ایران از میزان کیفیت خودروهای داخلی منتشر میکند، در خصوص خودروهای چینی نشان میدهد که این خودروها موفق به دریافت ۲ ستاره یا نهایتا ۳ ستاره از ۵ ستاره کیفی تولیدات داخلی میشوند که موجب شده تا بسیاری از خودروهای چینی داخلیسازی شده در مظان اتهام برای قرارگیری در لیست سیاه سازمان استاندارد قرار گیرند. همین امر هم شاید موجب میشود با دقت بیشتری به گزارش این بازوی پژوهشی مجلس نگریسته شود، چراکه طی سالهای گذشته یکی از عزمهای جدی دولت افزایش داخلیسازی خودروسازان بود و بر همین اساس هم از یک سال و نیم پیش ممنوعیت واردات خودروهای خارجی برای باز کردن میدان برای داخلیها اجرایی شده است و حالا که گزارشهای رسمی از سهم اندک داخلیسازیهای انجام شده خبر میدهد، بهتر است تا کیفیت را فدای کمیت نکرده و حداقل با واردات قطعات با کیفیت خواهان تولید خودروهایی در رده ۴ ستاره و ۵ ستاره کیفی باشیم.

سهم خودروهای چینی مونتاژ داخل در سال ۱۳۹۶، حدود ۱۵ درصد بوده است که این سهم در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۷ تا ۱۷.۴ درصد نیز رشد داشته است. سهم شرکت ایرانخودرو و گروه سایپا از خودروهای چینی مونتاژ داخل ۵۱ درصد است. این بدین معنا است که حدود ۷.۵ درصد از بازار خودروی کشور در اختیار خودروهای چینی مونتاژ داخل شرکت ایرانخودرو و گروه سایپا است. این آمار نشان میدهد که سهم خودروهای چینی در خطوط تولید ایران خودرو ۱۹ درصد، سایپا ۳۲ درصد و شرکتهای خصوصی ۴۹ درصد است