توسعه ظرفیت پالایشگاهی کشور تیر خلاص به تحریم‌های نفتی

ایران از لحاظ مجموع ذخایر نفت و گاز، رتبه نخست جهان را داراست؛ اما این ثروت خدادادی عمدتاً بدون ایجاد ارزشافزوده به فروش میرسد. آمارها نشان میدهد که تنها 45 درصد از نفت خام تولیدشده کشور در سال 96 پالایش و مابقی آن صادر شده است. کمبود توان پالایشی کشور جایی خودش را نشان میدهد که در همین سال هزار میلیارد تومان بابت واردات یکی از مشتقات نفت خام یعنی بنزین، از کشور خارج شده است. حجم بزرگ واردات بنزین و محصولات پاییندستی پتروشیمی برای یک کشور نفتخیز که قابلیت صادرات این محصولات را دارد، جای بسی تأمل دارد. مقام معظم رهبری(مدظلهالعالی) نیز در دیدار اخیر خود با هیئتدولت در شهریورماه 97 بر جلوگیری از خامفروشی نفت و گاز، توسعهی پالایشگاهها و جلوگیری از واردات بنزین تأکید کردند.

آسیبهای خامفروشی نفت و راه مقابله با آن

خامفروشی نفت علاوه بر اینکه کشور را ناگزیر از واردات بنزین و دیگر مشتقات نفتی میکند، باعث ضربهپذیری کشور در حوزهی فروش نفت در زمان تهدیدها و تحریمها میشود. چراکه فروش نفت آنهم در محمولههای بزرگ کاملاً قابلردیابی است؛ اما اگر همین نفت زنجیرهی ارزش خود را کامل کند، میتوان محصولات نهایی را به چند برابر قیمت و در امنیت زیادی به بازار عرضه کرد.

شایانذکر است که نفت خام هر کشوری شناسنامهی مخصوص به خود را دارد؛ اما هنگامی که به فرآوردههای مختلف تبدیل شود، نمیتوان تشخیص داد که محصول نهایی عرضهشده در بازار از نفت خام کدام کشور تهیه شده است؛ ضمناً فروش این فرآوردهها با شبکههای مویرگی و حجم کوچک امکان ردیابی مالی را از بین میبرد و دیگر کشورها را به خرید از بازار متنوع و کمریسک ایران تشویق میکند. پس یکی از کارآمدترین راههای مقابله با تحریمهای نفتی در بلندمدت توقف خامفروشی، توسعه ظرفیت پالایشی و درنتیجه کامل کردن زنجیرهی ارزش نفت و گاز است.

پیشرفت کند طرحهای پالایشگاهی کشور

مسئله افزایش توان پالایشی از مدتها پیش در کشور مطرح بوده و طرحهای متنوعی برای این منظور به تصویب رسیده است که به دلایل متنوع ارادهای بر اجرای آنها وجود ندارد. در ابتدای برنامه چهارم توسعه، ساخت 7 پالایشگاه جدید نفت و میعانات گازی در دستور کار قرار گرفت؛ شامل پالایشگاههای ستاره خلیجفارس. هرمز بندرعباس، پارس شیراز، کاسپین گلستان، آناهیتا در کرمانشاه، شهریار تبریز و نفت سنگین خوزستان که به طرح هفتخواهران پالایشی ایران معروف شد. متأسفانه جز پالایشگاه ستاره خلیجفارس با خوراک میعانات گازی، هیچکدام اقبالی برای اجرایی شدن پیدا نکردند.

در دولت یازدهم نیز اجرای طرح پالایشی 8گانهی سیراف، پالایشگاه آناهیتا و تکمیل ستاره خلیجفارس در اولویت قرار داده شد که جز افتتاح دو فاز ستارهی خلیج فارس، سایر طرحها مانند سالهای گذشته، روی کاغذ باقی ماندهاند. همچنین طرحهای توسعه پالایشگاههای موجود و بهینهسازی آنها مطرح شد که با روندی بسیار کند و به اصطلاح لاکپشتی در حال پیگیری است. بیرغبتی و عدم مدیریت دولت در افتتاح طرحهای پالایشی در حالی بوده است که بخشی از هزینهی واردات بنزین کشور در این سالها، مبلغ لازم برای افتتاح پالایشگاه ستاره خلیج فارس را پوشش میداده است. لازم است ذکر شود که افتتاح این پالایشگاه کشور را تا مدتها در واردات بنزین خودکفا میکند.

دلایل ناکامی طرحهای توسعه پالایشی در کشور و راهکار نهایی

یکی از دلایل ناکامی این طرحها آن است که نگاه موجود در سیاستگذاریها، پالایشگاهسازی را با توجه به هزینههای کلان آن اقتصادی نمیداند. در پاسخ باید گفت که اگر پالایشگاهداری بهصرفه نبود، کشورهایی مثل آلمان، هند و برخی کشورهای آسیای جنوبشرقی با صرف هزینههای هنگفت، کیلومترها نفت خام را حمل نمیکردند که صنعت پالایشگاهی خود را سر پا نگه دارند. حال انکه این کشورها محصولات نهایی خود را با چند برابر قیمت نفت خام وارداتی به کشورهای مبدأ میفروشند. البته یک علت تقویت این نگاه در بدنه وزارت نفت، آن است که حدود 70 درصد از پالایشگاههای کشور با وجود خوراک ارزانی که از وزارت نفت دریافت میکنند، به علت تولید نفت کوره زیاد زیانده است و طرحهای بهینهسازی آنها دنبال نمیشود.

به نظر میرسد بزرگترین مشکل طرحهای توسعهای پالایشگاهها به تأمین مالی آنها برمیگردد و مابقی دلایل در برابر این دلیل بزرگ، بهانهتراشی محسوب میشود. با توجه به محدودیت بودجهی دولت، بهترین و سریعترین روش، جذب مشارکت مردم و هدایت نقدینگی به سمت چنین طرحهای کلانی است. یکی از شیوههایی که برای این مهم از سوی کارشناسان توصیه میشود، تشکیل صندوق سرمایهگذاری پروژه است. در این صورت، علاوه بر تأمین هزینههای لازم برای توسعه طرحهای پالایشی، نقدینگی افسارگسیخته موجود در کشور به جای بازارهای غیرمولدی چون ارز، طلا و مسکن، به سمت طرحهای کلان و اولویتدار کشور سرازیر میشود.