جایگاه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در مدیریت بازار

زهرا آقاجانی عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی؛ خروج یکجانبه آمریکا از توافق هستهای، بازگشت تحریمهای غیرمنصفانه آمریکا علیه ایران و در نتیجه تشدید مشکلات اقتصادی نظیر افزایش بیرویه نرخ ارز، شتابگیری تورم و کاهش قدرت خرید مردم، انتظارات تورمی و خرید کالا بیش از نیاز مصرفی توسط برخی مصرفکنندگان، لزوم اتخاذ تدابیر ویژه و اقدامات لازم برای انتظام بخشیدن به بازار کالا بهخصوص رساندن میزان کالای مورد نیاز مصرفکنندگان به آنها با تاکید بر مولفههای کلیدی همچون لزوم رساندن کالا در زمان مناسب، قیمت مناسب و با کیفیت قابل قبول در شرایط فعلی را بیشتر نمایان میکند.

ضمن اینکه مواردی همچون خشکسالی سالجاری، افزایش نرخ ارز و اثرات منفی آن بر قیمت گوشت وارداتی، قاچاق دام زنده به کشورهای همسایه بهدلیل قیمت و کیفیت مناسبتر آن، تغییر الگوی قاچاق دام از ورود به کشور به خروج از ایران به برخی کشورهای همسایه (برعکس شدن ماجرا در شرایط فعلی عمدتا بهدلیل افزایش نرخ ارز)، مدیریت نامناسب صادرات از جمله صادرات دام زنده از ایران به کشورهای همسایه، اهمیت مدیریت بیشتر بازار گوشت قرمز را دوچندان میکند.

مطالعه تجربیات جهانی در کشورهای مختلف اعم از توسعهیافته و درحال توسعه حاکی از اثربخشی بیشتر سیاستهای تنظیم بازار از طریق فروشگاههای زنجیرهای نسبت به بخش سنتی است؛ ضمن آنکه در این فروشگاهها، بهدلیل استقرار سیستم متمرکز، امکان نظارت و بازرسی و رسیدگی به تخلفات و سوءاستفادههای احتمالی آسانتر بوده و هزینههای کمتری در برخواهد داشت. از اینرو، فروشگاههای زنجیرهای میتوانند بهعنوان ابزاری با قابلیت کنترلپذیری بالاتر در مدیریت بازار موردتوجه قرار گیرند.

بهعنوان یک نمونه موفق درخصوص امکان برخورداری از ظرفیت فروشگاههای زنجیرهای در مدیریت بازار کالاهای حساس و ضروری میتوان به تجربه فروشگاه والمارت آمریکا در توزیع محصولات غذایی در مناطق کمتر برخوردار اشاره کرد که با همکاری وزارت کشاورزی این کشور، ایجاد بیش از ۳۰۰ فروشگاه جدید با هدف دسترسی آسانتر مردم این مناطق به محصولات غذایی با قیمتهای مناسب تا پایان سال ۲۰۱۶ میسر شد. یا بهعنوان یک نمونه دیگر میتوان به تجربه سافال بهعنوان یکی از بزرگترین شبکههای تولید و توزیع محصولات غذایی بهویژه لبنیات در یکی از ایالتهای هندوستان اشاره کرد. این شبکه که دارای بالغ بر ۴۰۰ شعبه فروشگاهی است در سال ۲۰۱۶ علاوه بر توزیع محصولات تخصصی خود، برای تنظیم بازار محصولات ضروری کشاورزی همچون سبزی و صیفیجات در شرایط بروز قیمتهای تقویمی، کمکهای گستردهای به دولت با استفاده از شبکه در اختیار خود و پایش مستمر توزیع مویرگی صورتگرفته از طریق این شبکه انجام داد.

در همین ارتباط و درخصوص تجربه ایران یعنی نقش موثر فروشگاههای زنجیرهای در مدیریت بازار گوشت قرمز بهعنوان یکی از کالاهای اساسی و بهمنظور ممانعت از افزایش قیمت گوشت قرمز در بازار باید گفت براساس اطلاعات اخذ شده از دفتر برنامهریزی، تامین، توزیع و تنظیم بازار وزارت صنعت، معدن و تجارت درحالحاضر بهصورت میانگین در هر روز حدود ۱۱۰ تن گوشت گوسفندی گرم در استان تهران توزیع میشود. درخصوص سهمیه گوشت گوسفند گرم وارداتی از نوع تنظیم بازاری برای تهران باید گفت این سهم حدود ۳۰ درصد از کل سهمیه کل کشور(۳۳۰ تن روزانه) است. دلیل درنظر گرفتن این سهم برای تهران، ملاحظات سیاستگذاری از جمله تاکید بر عدم انتقال تقاضای تهران به سایر استانها بهدلیل جمعیت زیاد ساکن در آن، خارج کردن تقاضای بالای این شهر از بازار دام کشور و متعادل ساختن نرخ دام زنده است.

درخصوص قیمت گوشت گوسفندی گرم تنظیم بازاری باید گفت این گوشت با قیمت تعزیراتی و با رعایت حاشیه سود مصوب حدود ۸ درصد عرضه میشود. علت تفاوت قیمت انواع گوشت گرم گوسفندی تنظیم بازاری نیز به تفاوت قیمت تمامشده گوسفند گرم وارداتی از کشورهای مبدا همچون استرالیا و آسیای میانه، اختلاف قیمت گوشت فله و بستهبندیشده و از همه مهمتر تفاوت قیمت فیله، راسته، ران، دست و ... برمیگردد. درخصوص متولیان مربوط باید گفت این مهم با همکاری وزارت جهادکشاورزی از طریق شرکت پشتیبانی امور دام کشور (متولی تامین) و وزارت صنعت، معدن و تجارت در شبکه خرد صورت میپذیرد. از کل رقم فوق که به سازمان میادین میوه و ترهبار، فروشگاههای قصابی و فروشگاههای زنجیرهای توزیع میشود، باید گفت، بالغ بر ۶۰ تن آن (معادل ۶۰ درصد) از طریق فروشگاههای زنجیرهای بهدست مصرفکننده میرسد.

نکته حائز اهمیت آن است که حدود ۲۰ تن از کل رقم مزبور از طریق سه فروشگاه برتر تخفیفی توزیع میشود. در این میان، اگرچه سهم سه فروشگاه تخفیفی در تامین گوشت موردنیاز مردم با توجه به تعداد شعب، امکانات و تجهیزات فروشگاهی متفاوت است، اما نقش پررنگ مجموع آنها در تامین گوشت مورد نیاز مردم را نمیتوان نادیده گرفت. اهمیت این فروشگاهها در تنظیم بازار گوشت قرمز یا سایر محصولات اساسی زمانی روشنتر میشود که به این موضوع توجه کنیم که تعداد شعب فروشگاههای تخفیفی کشور تا تاریخ ۱۹تیرماه امسال بالغ بر ۱۷۸۴ شعبه بوده است و این تعداد فروشگاهها میتوانند نقش مهمی در توزیع مویرگی کالاهای اساسی و مدیریت بازار داشته باشند.

البته نباید از نظر دور داشت مجموع گوشت قرمز مورد نیاز کشور در سال ۱۳۹۷ براساس برآوردهای وزارت صنعت، معدن و تجارت، سالانه حدود ۹۳۳ میلیون تن (با احتساب ۱۶/ ۸۱ میلیون نفر جمعیت کشور و سرانه مصرف حدود ۵/ ۱۱ کیلوگرم سالانه و بدون درنظر گرفتن کاهش تقاضای گوشت بهدلیل افزایش قیمتها در برهه کنونی) است که فقط بخش کوچکی از آن (حدود ۱۱ درصد) از محل گوشت تنظیم بازاری و مابقی از طریق کشتار دام داخلی تامین میشود. اگرچه این سهم درحالحاضر ممکن است چشمگیر نباشد، اما باید توجه داشت این امر برای شرایط مقطعی حاضر طراحی شده است و بدیهی است با توجه به مجهز بودن فروشگاههای زنجیرهای به زنجیره سرد ظرفیت این نوع فروشگاهها در توزیع اقلام حساس و ضروری از جمله گوشت قرمز میتواند افزایش قابلتوجهی داشته باشد. در نهایت با توجه به نقش پررنگ فروشگاههای زنجیرهای بهخصوص فروشگاههای تخفیفی در توزیع کالاهای اساسی با قیمت مصوب دولت، تسهیل فرآیندهای کسبوکاری در این نوع فروشگاهها باید یکی از اولویتهای اصلی تصمیمسازان و برنامهریزان شبکه توزیع کالا در ایران قرار گیرد. ضمن اینکه همزمان تمهیداتی بهعمل آید تا نسبت به ساماندهی واحدهای خردهفروشی سنتی بهمنظور بهرهگیری از ظرفیت این واحدها در مدیریت بازار نیز اقدام لازم بهعمل آید.