ابزار پیش‌بینی در بازار سهام

بورسهای معتبر دنیا برای ایجاد امکان متنوعسازی در پرتفوی سرمایهگذاری و جذب سرمایهگذاران بیشتر، اقدام به راهاندازی ابزارهای مالی جدید از جمله ابزارهای مشتق میکنند.

تا به این ترتیب سرمایهگذاران بتوانند براساس سلیقه خود در ابزارهای موجود سرمایهگذاری کرده و ریسک خود را به کمترین میزان ممکن برسانند. همچنین با رصد موقعیت خرید و فروشهای اخذ شده توسط معاملهگران و کارشناسان بازار، میتوان سیگنال مناسب در زمینه عرضه و تقاضا در زمان و قیمت مطلوب را کسب کرد. موضوعی که در نهایت میتواند ابزاری برای کسب سود خبرگان و تحلیلگران از پیشبینیهای صورت گرفته باشد. اوراق مشتقه مالی، ابزارهای جدیدی هستند که در یک اقتصاد مدرن برای پوشش ریسک، سرمایهگذاری و آربیتراژ بهکار میروند. به عبارت دقیقتر قراردادهای آتی و اختیار معامله دارای کارکردهای بسیار منحصربهفردی هستند که مهمترین آنها پوشش ریسک سیستماتیک است. ازاینرو فقدان این ابزارها در بازارهای مالی بهخصوص بازار سرمایه ایران همواره بهعنوان یک خلأ بزرگ مطرح بوده است.

در حالی علت این فقدان، عدم تطابق ابزارهای مزبور با الزامات فقهی اسلامی بیان میشود که این خلأ با معرفی قراردادهای آتی و اختیار معامله سبد سهام بهطورکلی از میان خواهد رفت. در این راستا «دنیای اقتصاد» به گفتوگو با مهران محمدی، طراح الگوی قراردادهای آتی و اختیار معامله سبد سهام در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته و جزئیات و نحوه کارکرد این ابزار مورد بررسی قرار گرفته است. وی معتقد است اخذ موقعیت فروش روی سبد شاخص، فراهم شدن امکان کسب سود در بازار کاهشی برای سرمایهگذاران، متنوعسازی در خرید سرمایهگذاران، اهرم پایینتر، کارمزدهای معاملاتی کمتر، معاف بودن این ابزار از مالیات و همچنین ایجاد امکان پوشش ریسک سیستماتیک سرمایهگذاران از جمله ۷مزیت اصلی بهکارگیری قراردادهای آتی و اختیار معامله سبد سهام خواهد بود.

نگاهی به تاریخچه قراردادهای مشتقه

مهران محمدی، طراح الگوی قراردادهای آتی و اختیار معامله سبد سهام در بورس اوراق بهادار تهران در ابتدا به ارائه توضیحاتی در زمینه تاریخچه قراردادهای مشتقه پرداخت و گفت: ابزارهای مشتقه مالی، آنگونه که امروزه ما آنها را میشناسیم، در دهه ۱۹۷۰ ایجاد شدهاند. البته از آن زمان تاکنون نیز دنیای مشتقات تغییرات زیادی را تجربه کرده است. نهتنها در دسترس بودن و معاملات ابزارهای مالی مشتقه بهطور قابلتوجهی افزایش یافته، بلکه محصولاتی که با عنوان «غیرمعمول یا Exotic» شناخته میشوند نیز متداول شده است.

وی در ادامه با اشاره به نوآوریهای ایجادشده در زمینه ارائه ابزارهای مالی گفت: در این راستا میتوان به قراردادهای مشتقه مبتنی بر شاخص اشاره کرد که معرفی آنها به دهه ۱۹۸۰ برمیگردد. این قراردادها مورد استقبال بسیار زیاد سرمایهگذاران قرار گرفتهاند و امروزه بیشترین حجم معاملات در بورسهای معتبر دنیا به معاملات قراردادهای مشتقه مبتنی بر شاخص تعلق دارد.محمدی در ادامه تاکید کرد: این استقبال به گونهای بوده است که بر مبنای آمارهای فدراسیون جهانی بورسها (WFE)، قراردادهای اختیار معامله شاخص و آتی شاخص به ترتیب رتبههای سوم و چهارم را از نظر حجم معاملاتی در میان قراردادهای مشتقه به خود اختصاص دادهاند.وی در ادامه افزود: با طراحی آتی و اختیار معامله سبد سهام و اخذ مصوبه از کمیته فقهی، بورس اوراق بهادار تهران اولین بورس در میان بورس کشورهای اسلامی خواهد بود که امکان بهرهمندی سرمایهگذاران از کارکردهای آتی شاخص و اختیار معامله شاخص را فراهم خواهد کرد.

سازوکار معاملات آتی شاخص در دنیا به چه صورت است؟

محمدی با ذکر این نکته که در قرارداد آتی، خریدار و فروشنده توافق میکنند که در سررسید معینی در آینده، یک دارایی را با قیمت معین معامله کنند که این دارایی، دارایی پایه یا ابزار پایه نامیده میشود، افزود: در قرارداد آتی شاخص، طرفین معامله توافق میکنند که حاصلضرب یک مضرب پولی در عدد شاخص را در آینده مبادله کنند. وی ادامه داد: از این رو اگر در سررسید، عدد شاخص به بالاتر از قیمت تعیین شده در قرارداد رسید، شخصی که موقعیت خرید دارد سود میکند و در صورتی که شاخص افت کند و به کمتر از قیمت توافقشده برسد، فروشنده سود میکند. ازآنجاکه امکان تحویل فیزیکی عدد شاخص وجود ندارد، این قراردادها در سررسید بهصورت نقدی تسویه میشوند.

دلیل تاخیر ورود این ابزار به بورس تهران نسبت به کشورهای توسعهیافته

محمدی در ادامه در پاسخ به این سوال که چرا تاکنون در بورس اوراق بهادار تهران معامله قراردادهای آتی شاخص راهاندازی نشده است، گفت: علت عدم راهاندازی معاملات قراردادهای مشتقه مبتنی بر شاخص در بازار سرمایه ایران این است که معاملات قراردادهای آتی شاخص و اختیار معامله شاخص به دلایل متعددی از نظر شرعی با اشکال مواجه است. ازآنجاکه تنها امکان معامله ابزارهایی در بازار سرمایه ایران وجود دارد که منطبق با الزامات اسلامی باشند، امکان راهاندازی ابزارهای مذکور در بورس اوراق بهادار تهران وجود نداشت؛ از این رو قراردادهای آتی سبد سهام و اختیار معامله سبد سهام طراحی شد که در عین حال که با الزامات فقهی اسلامی تطابق دارند، به لحاظ کارکردی دقیقا همانند آتی شاخص و اختیار معامله شاخص هستند.وی در ادامه خاطرنشان کرد: ابزارهای مزبور به لحاظ کارکردی دقیقا همانند آتی شاخص و اختیار معامله شاخص هستند. به این معنی که سبد پایه در این قراردادها بهگونهای طراحی شده است که در تمامی روزهای معاملاتی، ارزش آن همواره برابر است با عدد شاخص ضرب در یک مضرب ثابت. از این رو بازدهی سبد پایه با بازدهی شاخص موردنظر عینا یکی است و نتیجه معامله قرارداد آتی سبد سهام کاملا همانند معامله آتی شاخص خواهد بود.

نگاهی به سازوکار قرارداد آتی سبد سهام

کارشناس مسوول تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران در ادامه به هدف راهاندازی قراردادهای مزبور اشاره کرد و گفت: همانطور که گفته شد، هدف از طراحی این قراردادها، معامله یک دارایی بود که بازدهی آن دقیقا با بازدهی شاخص برابر باشد. برای تامین این هدف، کافی بود که ترکیب سهامی که شاخص برای آن محاسبه میشود، بهعنوان دارایی پایه قرارداد مورد معامله قرار گیرد.محمدی ادامه داد: بنابراین ترکیب سبد پایه قرارداد آتی همان ترکیب شاخص است و سهام موجود در سبد پایه با همان نسبتی که در شاخص حضور دارند در سبد پایه گنجانده شدهاند.به گفته محمدی، چنانچه شاخص هدف، شاخص ۳۰ شرکت بزرگ باشد، در سبد پایه نیز ترکیبی از ۳۰ شرکت بزرگ با همان نسبتی که در شاخص دارند، وجود خواهد داشت. بورس در اطلاعیه معاملاتی که پیش از گشایش نماد منتشر میکند، ترکیب سبد پایه را اطلاعرسانی میکند. مادامیکه ترکیب سبد پایه و شاخص دقیقا همانند است، بازدهی سبد پایه با بازدهی شاخص برابر خواهد شد.

وی ادامه داد: اما این امکان وجود دارد که در اثر افزایش سرمایه یا تقسیم سود یکی از سهام موجود در شاخص، ترکیب شاخص تغییر کند. یا حتی این امکان وجود دارد که ترکیب شاخص در پی بازنگریهای دورهای در شاخصهای انتخابی یا پذیرش و لغو پذیرش شرکتها تغییر کند. از این رو برای اینکه ارزش سبد پایه در ادامه نیز با شاخص همراه باشد، باید ترکیب سبد پایه هم تعدیل شود. تمامی این تعدیلات و روش تغییر آن در دستورالعمل معاملاتی آمده و به تصویب کمیته فقهی رسیده است. در صورت تغییر ترکیب سبد پایه در طول دوره معاملاتی نیز، ترکیب جدید توسط بورس اعلام میشود. بنابراین سرمایهگذاران نیازی به انجام محاسبات برای رسیدن به ترکیب ندارند.

طراح این ابزار در ادامه به نحوه محاسبه ارزش سبد پایه اشاره کرد و گفت: آنچه سرمایهگذاران برای اخذ موقعیت در بازار آتی سبد به آن نیاز دارند، ارزش سبد پایه است که برای به دست آوردن این ارزش تنها کافی است عدد شاخص را در یک مضرب ثابت مثلا ۱۰ هزار ضرب کنند. در واقع نیازی ندارند که تکتک سهام موجود در سبد را در قیمتهای متناظر ضرب کرده و با هم جمع کنند. از این رو برای محاسبه ارزش سبد پایه حتی نیازی به اطلاع از ترکیب سبد پایه ندارند.به گفته این کارشناس، برای مثال اگر عدد شاخص ۳۰ شرکت بزرگ، ۹ هزار و مضرب اعلامی در مشخصات قرارداد ۱۰ هزار باشد، ارزش سبد پایه در بازار نقد، ۹۰ میلیون ریال خواهد بود. نکته مهمتر اینکه صرفنظر از اینکه سهام درون سبد پایه تقسیم سود یا افزایش سرمایه داشته باشد یا حتی ترکیب این سبد تغییر کند، بازهم ارزش سبد پایه همواره برابر خواهد بود با عدد شاخص ضربدر ۱۰ هزار.

فرآیند تسویه روزانه؟

محمدی، فرآیند تسویه روزانه در قراردادهای آتی سبد سهام را دقیقا همانند آتی تکسهم دانست و گفت: میانگین قیمت معاملات سبد پایه در بازار آتی بهعنوان قیمت تسویه روزانه محاسبه و اعلام میشود. سپس سود و زیان طرفین بر اساس همین قیمت تسویه روزانه تعیین شده و بین حسابهای وجهتضمین جابهجا میشود. وی ادامه داد: درصورتیکه حساب وجهتضمین سرمایهگذار از حداقل موردنیاز کمتر شود، یک اخطار وجهتضمین برای او ارسال میشود و تا یک ساعت پیش از پایان جلسه معاملاتی روز بعد فرصت دارد که وجه لازم را واریز کند. این فرآیند تسویه روزانه، تا سررسید قرارداد یا تا زمانی که سرمایهگذار با اتخاذ موقعیت معکوس از بازار خارج شود، ادامه مییابد.

نگاهی به تسویه نهایی قرارداد در سررسید

کارشناس مسوول تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران درخصوص تسویه نهایی قرارداد در سررسید نیز گفت: پیش از سررسید، در تاریخی که بورس در اطلاعیه معاملاتی منتشر میکند، تمامی دارندگان موقعیت باز میتوانند اولویت خود را برای نوع تسویه اعلام کنند؛ یعنی میتوانند روش تسویه نقدی یا تسویه فیزیکی را اعلام کنند.محمدی ادامه داد: بورس بهصورت تصادفی، دارندگان موقعیت خرید را در مقابل دارندگان موقعیت فروش قرار میدهد. درصورتیکه هر دو طرف، روش تسویه نقدی را تقاضا کرده باشند، قرارداد بهصورت نقدی تسویه میشود؛ یعنی مابهالتفاوت قیمت تسویه روزانه در آخرین روز معاملاتی و روز قبل از آن بهعنوان سود و زیان بین حساب خریدار و فروشنده جابهجا شده و قرارداد به اتمام میرسد. اما اگر یکی از طرفین خرید یا فروش یا هر دو، روش تسویه فیزیکی را انتخاب کرده باشند، قرارداد باید بهصورت فیزیکی تسویه شود. در این حالت فروشنده باید ترکیب سبد پایه را بهصورت کامل تحویل دهد و خریدار باید ارزش قرارداد را بپردازد. محمدی در ادامه افزود: البته ازآنجاکه تسویه فیزیکی سبد پایه ممکن است برای دارندگان موقعیت در بازار آتی مشکل باشد، خریداران و فروشندگان میتوانند برای اجتناب از وارد شدن به این فرآیند، موقعیت خود را در آخرین روز معاملاتی یا پیش از آن ببندند و از بازار خارج شوند که این اتفاق در بورسهای معتبر متداول است.

پرداخت جریمه نکول

محمدی در ادامه گفت: در صورت نبستن موقعیت نیز این امکان وجود دارد که طرف مقابل هم روش نقدی را برای تسویه انتخاب کند و قرارداد بهصورت نقدی تسویه شود. اما حتی اگر نوع تسویه نهایی هر یک از دارندگان موقعیت باز، تسویه فیزیکی تعیین شود، هر یک از طرفین میتوانند نکول کنند و جریمه نکول را به طرف مقابل بپردازند که مبلغ اندکی است که در مشخصات قرارداد اعلام میشود. وی در ادامه افزود: البته درصورتیکه هر دو طرف نکول کنند، یعنی هم فروشنده سبد پایه را تحویل ندهد و هم خریدار ارزش قرارداد را نپردازد، طبیعی است که از هیچکدام جریمهای دریافت نخواهد شد.

مزایای این قراردادها چیست؟

طراح الگوی قراردادهای آتی و اختیار معامله سبد سهام در بورس اوراق بهادار تهران در ادامه به مزایای این قراردادها اشاره کرد و گفت: اولین ویژگی مهم این قراردادها این است که بدون آنها نمیتوان موقعیت فروش روی شاخص گرفت. اگرچه میتوان موقعیت خرید روی شاخص را با خرید ترکیب شاخص اتخاذ کرد؛ اما این کار پرهزینه و زمانبر است. اما در مورد اخذ موقعیت فروش بر روی شاخص، راهحل، قراردادهای مشتقه مبتنی بر شاخص است.

محمدی ادامه داد: از طرفی این قراردادها امکان کسب سود در بازار کاهشی را نیز (علاوه بر بازار افزایشی) برای سرمایهگذاران فراهم میکنند. همچنین سرمایهگذاران تنها با اخذ یک موقعیت بر روی این قراردادها، متنوعسازی را بهخودیخود انجام دادهاند؛ چراکه شاخص خود متنوعسازی شده است. وی در ادامه با اشاره به اینکه برای اخذ موقعیت روی این قراردادها نیاز به تحلیل تکتک شرکتهای موجود در شاخص نیست، گفت: سرمایهگذار میتواند تنها با تکیه بر تحلیلهای کلان اقتصادی و تشخیص روند بازار اقدام به اخذ موقعیت کند. محمدی مزیت مهم دیگر را عدم توقف نماد دانست و گفت: یکی دیگر از ویژگیهای منحصربهفرد این قراردادها این است که نماد معاملاتی آن متوقف نمیشود. به گفته محمدی، از دیگر ویژگیهای آنها میتوان به اهرم و کارمزدهای معاملاتی کمتر اشاره کرد. همچنین معاملات این قراردادها در کشور ما، معاف از مالیات است. وی در ادامه با اشاره به آخرین ویژگی و اما مهمترین مزیت این قراردادها گفت: سرمایهگذاران میتوانند با استفاده از آنها ریسک سیستماتیک را تا حدی پوشش دهند. هر چه شاخص پایه، متنوعتر و کاملتر باشد، کارآیی پوشش ریسک سیستماتیک بیشتر خواهد بود. همچنین با استفاده از سبدهای پایهای که شاخص یک صنعت را ردگیری میکنند، میتوان ریسک آن صنعت را پوشش داد.

کدام سبدهای پایه مبنای معاملات آتی خواهند بود؟

محمدی در ادامه در پاسخ به این سوال که در اولین مرحله راهاندازی، کدام سبدهای پایه مبنای معاملات آتی خواهند بود قرار میگیرند، گفت: سبدهای پایهای که مبنای معاملات قرارداد آتی قرار خواهند گرفت، بازدهی شاخص ۳۰ شرکت بزرگ و شش شاخص صنعت را ردگیری میکنند که در مجموع هفت شاخص خواهد بود.وی ادامه داد: شاخصهای صنایع هم شامل شاخص صنعت فلزات اساسی، شاخص صنعت استخراج کانههای فلزی، شاخص صنعت فرآوردههای نفتی، کک و سوخت هستهای، شاخص صنعت محصولات شیمیایی، شاخص صنعت بانکها، موسسات اعتباری و سایر نهادهای پولی و شاخص صنعت خودرو و ساخت قطعات است.

میزان موفقیت راهاندازی قراردادهای آتی سبد سهام

کارشناس مسوول تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران در ادامه به ارزیابی موفقیت راهاندازی قراردادهای آتی سبد سهام بر بورس پرداخت و گفت: بازار قراردادهای آتی شاخص، از جذابترین و فعالترین بازارهای مشتقه در دنیا است و به دلیل مزایای منحصربهفردی که این قراردادها برای سرمایهگذاران فراهم میکنند از جمله امکان پوشش ریسک، انتظار میرود که بازار فعال و رو به رشدی برای قراردادهای آتی سبد سهام وجود داشته باشد.

محمدی در ادامه توضیح داد: علاوه بر این بورس تهران هماهنگیهایی را برای حضور بازارگردان انجام داده است. این امر اطمینان را به سرمایهگذاران میدهد که بازار قراردادهای آتی سبد سهام با ریسک نقدشوندگی مواجه نخواهد شد و از این رو سرمایهگذاران میتوانند با اطمینان کامل از کارکردهای این قراردادها استفاده کنند.