کاهش صادرات نفت ایران و بلاتکلیفی تهاتر نفت با روسیه

در حالی برخی منابع از کاهش صادرات نفت ایران در ماه های اخیر خبر می دهند که در رزوهای اخیر درباره تمایل روسها برای افزایش سقف قرارداد خرید نفت از ایران خبرهای متعددی به گوش می رسد؛ دو کشور یک قرارداد قدیمی برای مقابله با تحریمهای نفتی دارند، اما ظاهرا مسئولان وزارت نفت چشم به توافق با اروپاییها دوخته اند. در صورتی که با خروج آمریکا از برجام واردات نفت و میعانات گازی اروپا از ایران به صفر میلی میکند.

بیژن زنگنه وزیر نفت ایران در اسفندماه سال 95 رسما از امضای قرارداد صادرات روزانه 100 هزار بشکه نفت به روسیه خبر داد و گفته بود: به زودی این توافق با روس ها اجرا می شود به طوریکه 50 درصد از هزینه این صادرات از طریق دریافت کالا و 50 درصد نیز از طریق پول نقد با ارز یورو دریافت خواهد شد.

برخی از رسانهها نیز گفته بودند شنیدهها حکایت از توافق ایران و روسیه برای صادرات روزانه یک میلیون بشکه نفت به این کشور دارد. بر این اساس پول نیمی از این مقدار نفت به صورت نقدی و نیمی دیگر به صورت تهاتری تسویه خواهد شد.

پیش از این ایران و روسیه قراردادی برای تهاتر 500 هزار بشکه نفت در روز داشتند که نهایتا در سال گذشته اعلام شد این قرارداد با حجم 100 هزار بشکه در روز اجرایی شده است. با این حال به نظر می رسد مجددا قرارداد مشابهی با حجم بیشتر تبادل نفت امضا شده است.

در این زمینه، یکی از رسانه های داخلی با اشاره به سفر مهم علی اکبر ولایتی مشاور مقام معظم رهبری به روسیه و ابلاغ پیام رهبر انقلاب به پوتین نوشت: «توافقاتی برای سوآپ نفتی ایران توسط روسها انجام شده و قرار است روزانه یک میلیون بشکه نفت ایران از طریق این کشور صادر شود البته شنیدهها حکایت از آن دارد که ایران باید مبلغ 500هزار بشکه نفت را دریافت کند و برای 500هزار بشکه بقیه از روسیه کالا وارد کند.»

درباره قرارداد پیشین تهاتر نفت با روسیه که در دوره قبلی تحریمها امضا شده بود، هیچ گاه جزئیات دقیقی منتشر نشد و تا مدت ها نیز به مرحله اجرا نرسید تا این که در سال 94 و رفع تحریمها، مفاد این قرارداد مورد مذاکره مجدد قرار گرفت و نهایتا حجم آن به 100 هزار بشکه در روز کاهش یافت.

مهرماه سال گذشته بود که اظهارات مقامات روسی از آغاز اجرای این قرارداد با حجم 100 هزار – و نه 500 هزار بشکه اولیه- حکایت داشت. البته در آمار صادرات نفت کشور که از سوی مراجع بین المللی منتشر می شود این حجم صادرات تاکنون ملاحظه نشده است از این رو همچنان درباره اجرایی شدن آن تردید وجود دارد. طبق برخی شنیده ها روس ها که خود یکی از صادرکنندگان بزرگ نفت هستند، نفت ایران را به کشورهای اروپایی و حوزه اوراسیا بازصادرات می کنند. بعضی منابع نیز معتقدند روسها نفت ایران را در پالایشگاههای خود مصرف میکنند و نفت اورال را به بازارهای صادراتی میفرستند.

با این حال به نظر میرسد وزارت نفت همچنان به دنبال گرفتن ارتباط با اروپایی ها است و هیچ نشانهای از فعال شدن این توافقنامه در شرایطی که صادرات نفت ایران به زیر یک میلیون بشکه در روز رسیده است دیده نمیشود.

در این باره مسئولان وزارت امور خارجه اعلام کردهاند اروپاییها باید تکلیف خود را با آمریکا روشن کنند. اما در شرایطی که آمریکاییها سهامداران عمده شرکت های پالایشی و پتروشیمی و توسعه دهندگان صنعت نفت اروپایی هستند بدیهی است که هرگز اروپاییها آمریکا را رها نخواهند کرد.

از سوی دیگر آمریکا با افزایش فشار دولت دونالد ترامپ علیه ایران، سرگرم لابی با واردکنندگان نفت مانند هند، چین، ژاپن برای اقدام آنها به پایان دادن خرید نفت از ایران است. و تا کنون نیز موفق شده است نظر موافق برخی از مشتریان نفت ایران مانند ژاپن، کره جنوبی و تا حدودی هند را برای کاهش خرید نفت و میعانات گازی از ایران جلب کند.

با این شرایط بعد از خروج آمریکا از برجام مسئولان سیاست خارجه ایران سعی داشتهاند تا برجام را در قالب اروپایی ادامه دهند و مذاکرات متعددی نیز با اروپایی ها برای ادامه برجام داشتند، تا بتوانند نفت ایران را به این کشورها بفروشند. مذاکراتی که هیچ نشانه موفقیتی در آنها دیده نمیشود.

روسیه آماده واردات نفت از ایران

مسئولان وزارت نفت در دولت یازدهم بعد از روی کار آمدن رسما اعلام کردند چین و روسیه در دوران تحریم های قبلی با ایران همکاری خوبی داشتند و ما دوستان خود را در دوران پساتحریم فراموش نخواهیم کرد.

اگر چه عمر برجام کوتاه بود و ایران تنها مدت اندکی را در شرایط بدون تحریم فروش نفت به سر برد اما به نظر میرسد علیرغم آنکه هر کشوری به طور طبیعی منافع خود را در نظر میگیرد اما همانطور که مسئولان نفت گفتهاند ایران به خصوص در دوران تحریم با این دو کشور اشتراک منافع فراوانی دارد.

موضعگیری روسها هم موید همین نظر است. چنانکه «میخاییل اولیانوف» اخیرا در گفت وگو با اینترفاکس خاطرنشان کرده است: حفظ صادرات نفت ایران در شرایط تحریم های آمریکا، بر بازار جهانی نفت تاثیر ثبات بخش خواهد داشت و هیچ کشوری نمی تواند نفتش را جایگزین نفت ایران کند.

دوسال پیش بود که ایران و روسیه برای خرید نفت از ایران توافق کردند و مقرر شد روسها روزانه 100 هزار بشکه نفت از ایران خریداری کنند و 50 درصد از پول آن را کالا و 50 درصد دیگر را نقدا بپردازند.

ظاهرا اخیرا نیز مسئولان سیاسی ایران و روسیه اعلام کرده اند می توانند موضوع صادرات نفت به روسیه را ازسرگیری کنند زیرا کهدر سالهای اخیر نیز روسیه اقدام به خرید سهام برخی از پالایشگاهای مشتری نفت ایران کرده است و این می تواند فرصت مناسبی برای ایران باشد تا روسها نفت ایران را تحویل بگیرند و در این پالایشگاه ها مصرف کنند. اگرچه شاید این راهکار بهترین راهکار ممکن نباشد اما بر خلاف راهکارهای متعارف و غیر متعارف وزارت نفت برای حفظ بازار نفت ایران، این کار نیاز به ارائه تخفیف هم ندارد.

تمایل اروپا به خرید نفت ایران از مجرای روسیه

اما این ماجرا بعد دیگری هم دارد. اروپایی ها هم پیشنهاد کرده اند ایران نفت خود را به روسها بفروشند و آنها این نفت را از روسها خریداری کنند و این دقیقا به این مفهوم است که اروپایی ها نیز به این راه دور زدن تحریم ها که در گذشته توسط ایران اجرا می شد پی برده اند و آن را عملی فرض میکنند.

این گزارش حاکی است محمدعلی خطیبی، مدیر اسبق امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران درباره راهکارهای فروش نفت ایران با شروع تحریم نفتی گفته است: یکی از راهکارها، فروش نفت به روسیه است، در گذشته روش صادرات نفت از طریق روسیه مورد بررسی قرار گرفت اما از آن استفاده نکردیم.

وی توضیح داد: در صورتی که مقرر شود نفت کشوری توسط کشور ثانویه ای به فروش برسد، کشور ثانویه از نفت کشور مبدا به عنوان مصرف پالایشگاهی خود استفاده کرده و ما به ازای آن، میزان صادرات نفت خود را افزایش می دهد. البته استفاده از این روش مشروط به هماهنگی ساختار پالایشگاهی کشور ثانویه با نوع نفت کشور مبدا است.

خطیبی درباره استفاده نفت ایران در کشورهای ثالث توضیح داد: در قراردادهای فروش نفت ذکر می شود که کشور خریدار اجازه بازفروش ( resend) نفت ایران را به کشور سومی ندارد.

وی در توضیح اینکه چرا در گذشته راهکار فروش نفت ایران از طریق روسیه اجرایی نشد، توضیح داد: در آن دوران با وجود اینکه نخستین دوره تجربه سخت تحریم ها بود، بررسی و مطالعات لازم در این زمینه انجام شد و مذاکرات مفصلی نیز رقم خورد. اما از آنجایی که انجام این امر زمان بر بود، فرآیند بررسی و اجرای آن به طور کامل انجام نشد. به این ترتیب اکنون نیازی نیست که بررسی ها از نقطه صفر انجام شود.

خطیبی ادامه داد: در آن دوران بررسی هایی حول صادرات نفت از طریق دریای خزر در حال انجام بود که زیرساخت های لازم برای اجرای آن وجود نداشت و ابتر ماند. در این شیوه، هر کشوری می تواند به این طریق نفت ایران را مورد مصرف پالایشگاهی قرار داده و صادرات نفت خود را افزایش دهد.

بازارهای ایران از دست میروند؟

این گزارش حاکی است اگرچه در شرایط معمول سپردن بازار نفت کشور به دیگر کشورها منطقی نیست اما در شرایطی که تحریم باعث کاهش شدید فروش نفت ایران و محرومیت کشور از درآمدهای آن شده است ممکن است چنین راهحلهایی نقاط اتکای خوبی برای گذر از شرایط دشوار باشند. چراکه عملا ایران از این بازارها خارج شده است و نگه داشتن بازار معنای خود را از دست داده است. کما اینکه در زمان بازگشت شرایط عادی و کمرنگ شدن تحریمها کسی نمیتواند جلوی بازگشت ایران به بازارهای سنتی فروش نفت خود را بگیرد. این اصلی ست که تقریبا درباره همه کشورهایی که به دلایلی در زمانهای مشخصی تولید نفت خود را کاهش دادهاند صادق بوده است.

اگرچه این نکته بدیهی است که فروش نفت به یک تولیدکننده نفت به صورت طولانیمدت راهکار اصلی مقابله با تحریم نخواهد بود و راهکارهای اصلی مقابله با تحریمهای نفتی در میان مدت و بلند مدت پالایش نفت خام و صادرات فراورده و در کوتاهمدت راهاندازی بورس نفت و فروش نفت خام از طریق سازوکار شفاف بورس به معاملهگران است اما از دست دادن فرصتهای پیش روی کشور به خصوص در همکاری با شرکای استراتژیک عملا دامنه راهکارهای کشور را محدود و محدودتر خواهد کرد.

به هر شکل با توجه به گفتوگوی چند ماه پیش محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران با لاوروف وزیر امور خارجه روسیه و توافق مجدد درباره همکاری های نفتی و در شرایطی که روسیه خواستار نفت ایران است جای این سوال باقی ست که چرا وزارت نفت درباره این راهکار جایگزین هیچ اقدامی انجام نمیدهد و حتی از دادن توضیح مشخصی در این باره نیز استنکاف میکند.