سناریوی اصلی برای بنزین

افرادی که مصرفکننده همه سهمیه اختصاص یافته خود نیستند، میتوانند آن را به افرادی که بیش از سهمیه اختصاصیافته بنزین مصرف میکنند، با قیمت آزاد به فروش برسانند. این طرح بعد از اعلام وصول به کمیسیون انرژی مجلس فرستاده میشود و در صورت تایید کلیات به صحن علنی مجلس برده خواهد شد.

هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی روز گذشته «طرح سهمیهبندی بنزین» را اعلام وصول کرد. پیگیریهای «دنیایاقتصاد» نشان میدهد که طرح ارائهشده به مجلس، طرح «اختصاص سهمیه بنزین به همه ایرانیان» است که پیش از این توسط «دنیایاقتصاد» موسسه آموزش عالی پژوهش، بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی و برخی نهادهای تحقیقاتی دیگر پیشنهاد و مورد بررسی قرار گرفته بود. بنابراین بهنظر می‎رسد اولین گام جدی برای اصلاح و هدفمند کردن پرداخت یارانه بنزین برداشته شده، هرچند تا اجرایی شدن این طرح راه درازی در پیش است. هر طرحی که از سوی نمایندگان به مجلس ارائه میشود، بعد از اعلام وصول توسط هیاترئیسه مجلس به کمیسیون تخصصی مربوطه در مجلس شورای اسلامی (اینجا کمیسیون انرژی) ارسال خواهد شد. در کمیسیون تخصصی طرح مورد نظر با حضور کارشناسان مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در صورت رفع ایرادات و تایید کلیات به صحن علنی مجلس برده خواهد شد. اگر طرح در صحن علنی نیز به تایید نمایندگان برسد، آنگاه برای تصویب به شورای نگهبان فرستاده می‎شود. در نهایت در صورت تصویب شورای نگهبان اجرای آن توسط دولت لازم خواهد شد.از ماهها پیش تغییر در سیاستهای قیمتی بنزین در قالب طرحهای مختلفی مطرح شده بود. بین این طرح‎ها، دو طرح «سهمیهبندی بنزین در قالب بازگشت کارت سوخت» و «توزیع بنزین یارانهای به همه مردم در قالب کوپن» بیش از دیگر طرح‎ها مورد توجه قرار گرفت. با توجه به اینکه سهمیه بنزین و بازگشت کارت سوخت، نمیتواند ایراد «عدم توزیع عادلانه یارانه بنزین» را رفع کند، کارشناسان بر استفاده از طرح «سهمیه بنزین به همه ایرانیان» بیشتر تاکید میکنند.

بنزین کوپنی

یکی از مهمترین ایراداتی که به توزیع بنزین به شکل کنونی گرفته میشود، افزایش ناعدالتی اجتماعی است. در واقع در حال حاضر قیمت بنزین در فوب خلیج فارس حدود ۴۰ سنت در هر لیتر است که براساس نرخ ارز در سامانه نیما حدود ۳۴۰۰ تومان ارزشگذاری می‎شود. از این رو در ایران در حال حاضر هر لیتر بنزین با یارانهای حدود ۲۴۰۰ تومان به فروش میرسد. اما همه افراد جامعه بهطور یکسان از این یارانه بهرهمند نمیشوند و دهکهای بالای جامعه که نسبت به دهکهای پایین، بیشتر مالک خودروی شخصی هستند و بیشتر از بنزین استفاده میکنند، از یارانه بیشتری نیز بهرهمند میشوند. در این خصوص پویا ناظران، اقتصاددان ارشد کشور در یادداشتی با عنوان «یارانه سوخت در چنبره پوپولیسم» که در «دنیای اقتصاد» به چاپ رسیده است، اعلام میکند که دهک دهم جامعه (یعنی ثروتمندترین قشر کشور که بهطور متوسط بیش از ۱۶ میلیون تومان در ماه درآمد دارند) مصرفکننده حدود ۲۵ درصد از یارانه بنزین هستند و دهک اول (یعنی خانوارهایی که ماهانه کمتر از ۹۰۰ هزارتومان درآمد دارند) تنها ۲ درصد از یارانه بنزین استفاده میکنند. بهره بیش از ۱۲ برابری ثروتمندترین قشر جامعه نسبت به کمدرآمدترین آنها خود به عینه نشاندهنده ناعدالتی در توزیع یارانه بنزین است.

«توزیع ناعادلانه یارانه بنزین» موجب شد که طرح «توزیع بنزین کوپنی» مورد توجه قرار گیرد. براساس این طرح، روزانه معادل حجمی از مصرف متعارف بنزین در دنیا بین تمام ایرانیان و در قالب کوپن با قیمت یارانهای (احتمالا ۱۰۰۰ تومان برای هر لیتر) توزیع خواهد شد و تمام اقشار جامعه از یارانه بنزین به شکل مساوی بهرهمند میشوند. در این میان خانوار و افرادی که مصرفکننده بنزین نیستند یا همه سهمیه بنزین اختصاص یافته را استفاده نمی‎کنند میتوانند سهمیه خود را با قیمت آزاد به افراد و خانوارهایی که بیشتر از سهمیه اختصاصیافته بنزین مصرف میکنند با قیمت آزاد به فروش رسانند. این طرح از سوی نهادها و کارشناسان مختلفی مورد بررسی قرار گرفته و هر نهاد جزئیات متفاوتی درخصوص آن مطرح میکند. بهطور مثال درخصوص چگونگی خرید و فروش بنزین، برخی ورود دولت و خرید سهمیه بنزین اضافی و فروش آن به افراد متقاضی براساس نرخ آزاد را پیشنهاد دادهاند و برخی نیز پیشنهاد دادهاند که بازاری به این منظور تاسیس شود و دولت در کنار دیگر افراد بهعنوان خریدار یا فروشنده در آن حضور یابد و قیمت نیز براساس اصول عرضه و تقاضا کشف شود. دیگر نکته مورد توجه در این طرح که از چگونگی معامله سهمیه مهمتر بهنظر میرسد، میزان سهمیهای است که باید به هر فرد اختصاص یابد.آنطور که اسدالله قرهخانی الوستانی، سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی به «دنیایاقتصاد» میگوید، در طرحی که تعدادی از نمایندگان به مجلس ارائه کرده و دیروز توسط هیاترئیسه اعلام وصول شده، سهمیهای که به هر فرد اختصاص مییابد روزانه یک لیتر در نظر گرفته شده است. به گفته این نماینده مجلس در بند دوم این طرح خواسته شده که دولت سامانهای را ایجاد کند تا افراد سهمیه مازاد خود را در آن به فروش رسانند. در اولویت قرار گرفتن خودروهای عمومی برای استفاده از جایگاههای عرضه سیانجی بند دیگر این طرح بوده است.

انتقاد به طرح بهارستان

اختصاص سهمیه یک لیتر در روز به هر فرد پیش از این نیز از سوی نهادهای دیگری مطرح شده بود و «دنیایاقتصاد» با وجود اینکه اولین بار خود پیشنهاد «توزیع عادلانه بنزین» را در گزارشی با عنوان «انتقال ثروت به کم‎درآمدها» ارائه داده، از مخالفان اختصاص این حجم بنزین یارانهای به افراد است چراکه چنین میزان سهمیه بنزینی طرح را از رسیدن به اهداف خود باز میدارد.کنترل رشد مصرف و قاچاق سوخت یکی از مهمترین اهداف هر گونه طرح در رابطه با بنزین است. براساس آخرین آمار منتشر شده مصرف بنزین امسال بیش از ۸ درصد رشد کرده و تابستان امسال از مرز ۱۰۰ میلیون لیتر در روز گذشته است. در حال حاضر نیز برآورد میشود متوسط مصرف بنزین امسال بین ۸۰ تا ۹۰ میلیون لیتر در روز باشد.

اما اختصاص روزی یک لیتر به هر فرد به این معنا است که روزانه دولت حدود ۸۰ میلیون لیتر بنزین یارانهای توزیع کند که از میزان کنونی مصرف بنزین کشور فاصله چندانی ندارد، بنابراین چنین طرحی نمیتواند به کنترل مصرف منجر شود. از نگاه دیگر، اگر این طرح به مرحله اجرا در بیاید، به یک خانوار ۴نفره، ماهانه ۱۲۰ لیتر بنزین اختصاص خواهد یافت، این در حالی است که غالب خانوادههای ایرانی در حال حاضر کمتر از این میزان در ماه بنزین مصرف میکنند. بنابراین تعداد متقاضیان در بازار کمتر از فروشندگان خواهد بود و این نمیتواند به قیمتگذاری مناسب بنزین آزاد منجر شود و بهدنبال آن نمیتواند موجب کنترل قاچاق این سوخت شود.

ضرورت اصلاح قیمتها

«دنیایاقتصاد» درخصوص چرایی ضرورت اصلاح نرخ بنزین گزارشهای متعددی منتشر کرده است. «کنترل قاچاق سوخت»، «کنترل رشد بیرویه مصرف»، «کاهش ناعدالتی اجتماعی»، «افزایش توان مالی دولت برای اصلاح زیرساختها»، «کاهش آلودگیهای زیست محیطی» ۵ هدف عمدهای هستند که در ضرورت اصلاح قیمت سوخت و کاهش یارانه اعطایی دولت به مصرف انرژی از آن یاد میشود.آنطور که آژانس بینالمللی انرژی اخیرا اعلام کرده، در ایران در سال ۲۰۱۷ حدود ۴۵ میلیارد دلار یارانه به مصرف انرژی اختصاص یافته است. این مقدار پرداخت یارانه انرژی در دنیا بینظیر است و هیچ کشوری به اندازه ایران یارانه انرژی به مصرفکنندگان پرداخت نمیکند. ۴۵ میلیارد دلار حدود ۱۰ درصد از کل تولید ناخالص ملی کشور و حدود ۱۵ درصد از کل یارانه انرژی است که در دنیا به مصرف انرژی پرداخت میشود. آنطور که تمام متون اقتصادی و بینالمللی تاکید میکنند، اولین آثار خروج چنین سرمایه عظیمی، ناتوانی مالی دولت برای تامین هزینههای اجتماعی و مصارف عمومی است. در واقع اگر یارانه انرژی به شکل درآمد وارد بودجه کشور شود، دولت میتواند بودجه بیشتری را برای بهبود وضعیت بهداشت، مدارس، جادهها و... در برخی روستاها و شهرستانها و همچنین حملونقل عمومی تخصیص دهد.اما موضوع زمانی حساستر میشود که بدانیم همه مردم بهطور مساوی از این یارانه انرژی بهرهمند نمیشوند، از این رو است که گفته میشود، یارانه انرژی به افزایش ناعدالتی اجتماعی منجر خواهد شد. این موضع به ایران اختصاص ندارد، بررسیهای صندوق بین‎المللی پول نشان میدهد بهطور متوسط در جوامعی که یارانه انرژی پرداخت میشود، دو دهک بالای جامعه حدود ۶ برابر بیشتر از دو دهک پایینی از یارانه انرژی استفاده می‎کنند.

مصرف بیرویه انرژی در ایران و قاچاق سوخت دیگر موضوعاتی است که اصلاح سیاستهای توزیع بنزین را اجتنابناپذیر کرده است. در واقع قیمت پایین انرژی در ایران نه تنها به افزایش مصرف و بیتوجهی به بهینهسازی مصرف سوخت منجر شده، بلکه فاصله قیمتها در داخل ایران با کشورهای همسایه موجب شده بخشی از بنزین و گازوئیل ایران که در واقع ثروت و سرمایه کشور محسوب میشود، به شکل قاچاق از کشور خارج شده و سود آن نصیب عده معدودی شود. در ماههای اخیر به خصوص بعد از جهش نرخ ارز در کشور سود قاچاق سوخت بسیار افزایش یافت؛ چراکه اختلاف قیمت هر لیتر بنزین یا گازوئیل در ایران با کشورهای همسایه تا حدود ۱۵ هزار تومان رسیده بود. آمار دقیقی از میزان قاچاق سوخت در دست نیست، اما سازمان مبارزه با قاچاق کالا و ارز آن را حدود ۱۱ میلیون لیتر در روز اعلام میکند. منابع دیگر ارقام بیشتری حتی تا ۳۰ میلیون لیتر در روز برای مجموع قاچاق بنزین و گازوئیل مطرح کردهاند.اما در عین حال قیمت پایین انرژی در ایران به مصرف بیرویه آن و بیتوجهی به اصول مصرف بهینه انرژی منجر شده است. بهطور مثال مجموع مصرف بنزین و گازوئیل در ایران در حالی بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ میلیون لیتر در روز است که مجموع مصرف این سوختها در کشوری چون ترکیه حدود ۱۰۰ میلیون لیتر در روز اعلام میشود. قیمت بنزین و گازوئیل در ترکیه بیش از یک دلار، معادل حدود ۱۰ هزار تومان است.اما شاید بزرگترین آسیبی که یارانه بنزین به همراه دارد، آسیبهای زیست محیطی است. ایران در رتبه بندی سایت نامبیو، همواره جزو ۱۰کشور پرترافیک جهان بهشمار میرود و همچنین براساس ترازنامه انرژی کشور بخش حملونقل سهمی نزدیک به ۸۰درصد در تولید آلاینده «ذرات معلق میکرونی» دارد. این آلاینده مهمترین عامل آلودگی هوای کلان شهرها در زمستان محسوب میشود.همچنین گفته میشود در ایران روزانه ۴۵ نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست میدهند. تمام این عوامل اصلاح قیمت بنزین در ایران را اجتنابناپذیر کرده است.