مشکل نداشتن برند زعفران ایرانی

اهمیت زعفران در ایران از جنبههای گوناگونی نظیر نیاز اندک به آب در مقایسه با سایر محصولات کشاورزی، اشتغالزایی و جلوگیری از مهاجرت روستاییان و همچنین ارتزاق بیش از ۴۰۰ هزار نفر قابل ارزیابی است. در حال حاضر، ایران حدود ۲۳۰ تن از تولید جهانی این محصول را دارا است. صادرات زعفران ایران دارای سهم ۷۰ درصدی در ارزش صادرات این محصول در کل جهان، ۲.۶ درصد ارزش کل صادرات بخش کشاورزی ایران و یک درصد ارزش کل صادرات غیرنفتی کشور طی سالهای اخیر بوده و بر همین اساس این ادویه مهم، بهعنوان محصول مهم صادراتی کشاورزی کشور دارای ارزش بالایی است.

آنگونه که دستاندرکاران این محصول مهم میگویند، امروزه توجه به بستهبندی و درجهبندی محصول تولیدی در بازارهای داخلی و خارجی اهمیت بسیاری پیداکرده و بایستی ضمن شناسایی عوامل تأثیرگذار بر بستهبندی زعفران، مشکلات و کاستیهای آنها نیز شناسایی شده و کنار گذاشته شود چراکه برخی از واسطهگرهای بینالمللی، زعفران را فلهای به برخی از کشورهای حاشیه خلیجفارس (عمدتاً امارات) یا کشورهای اروپایی (عمدتاً اسپانیا) میفروشند و آن کشورها پس از بستهبندی، آن را در بازارهای جهانی عرضه کرده و ارزشافزوده بالایی به دست میآورند.

در همین زمینه، محققانی از دانشگاه تربتحیدریه پژوهشی را انجام دادهاند که در آن عوامل مؤثر بر صادرات زعفران با تأکید بر برند و بستهبندی مورد بررسی قرار گرفتهاند.

برای انجام این مطالعه، محققین فوق، پرسشنامهای تخصصی را آماده کردند که در آن ۳۶ معیار فرعی در سه گروه اصلی میزان تولید، میزان صادرات و فرآوری مورد توجه قرار گرفت. این پرسشنامه سپس در اختیار متخصصان فنی امور زعفران قرار داده شد تا از این طریق دادههای مورد نیاز تحقیق به دست آیند. این دادهها، سپس با استفاده از روشهای علمی مورد تجزیهوتحلیل واقع شدند.

بر اساس نتایج بهدستآمده از این پژوهش، فرآوری، صادرات و تولید به ترتیب رتبه اول تا سوم را ازلحاظ اهمیت اثرگذاری بر ارزآوری محصول زعفران به خود اختصاص دادند. همچنین مهمترین معیار اثرگذار بر فرآوری، عدم وجود برند ملی (فقدان نام تجاری)، مهمترین معیار اثرگذار بر میزان صادرات، تقلب در زعفران و مهمترین معیار اثرگذار بر میزان تولید، کار انفرادی زعفرانکاران (کمبود شرکتهای تعاونی مناسب) معرفی شدند.

در این رابطه فاطمه رستگاریپور، استادیار گروه اقتصاد کشاورزی و محقق پژوهشکده زعفران دانشگاه تربتحیدریه و همکارش میگویند: «درآمد حاصل از زعفران در میان محصولات کشاورزی در صدر قرار دارد و میتوان گفت زعفران یکی از مهمترین محصولات صادراتی ایران است که با توجه به میزان تولید، نسبت به دیگر رقبا اختلاف بسیار زیادی دارد، اما در این بخش درآمد ارزی کمتری نصیب کشور میشود.

نتایج مطالعه ما نشان داد مهمترین و اساسیترین شاخص تأثیرگذار بر روی ارزآوری زعفران، فرآوری است که در دو گروه بستهبندی و برند مورد بررسی قرار گرفت. در راستای فرآوری، بعضی از موارد مانند ثبت یک برند ملی بهنحویکه نماد و شناخت زعفران ایران در جوامع بینالملل باشد، مهم است».

آنها میافزایند: «همچنین در حیطه بستهبندی زعفران، رعایت استانداردهای جهانی، شکیل بودن بستهبندی، باب میل و سلیقه مشتریان بودن، طراحی زیبا و مشتریپسند دارای اهمیت است و در حوزه فرآوردههای زعفران میتوان گفت با استفاده از شرکتهای دانشبنیان و طرحهای تحقیقاتی در بخشهای دولتی و خصوصی میتوان فراوردههای ارزشمند تولید کرده و ارزآوری زعفران را چندین برابر کرد».

بر اساس یافتههای پژوهش فوق، یکی دیگر از زیرشاخههای فرآوری، بحث تبلیغات و حضور در صحنههای بینالمللی است که بسیاری از کارشناسان و متخصصان فن بسیار روی آن تأکید کرده و اعتقاد دارند تا زمانیکه محصول زعفران ایران به جهان معرفی نشود، سود زیادی وجود نخواهد داشت. در این راستا عوامل تأثیرگذاری همچون، عدم تشکیلات منسجم در خرید، فروش، توزیع و بستهبندی، خصوصیات ناشناخته و فرآوری زعفران برای مردم جهان، عدم استفاده از نیروی کار ماهر و تحصیلکرده در زمینه تولید و بازاریابی و وجود موانع ورود انواع ماشینها و مواد لازم در راستای فرآوری و بستهبندی (کاهش هزینه فرآوری) نیز مؤثر هستند».

رستگاریپور و همکاران پژوهشگرش اعتقاد دارند: «شاخص دوم، میزان کمی صادرات زعفران است که ازجمله زیر شاخصهای آن، تقلب و سوءاستفاده افراد سودجو در بخش صادرات است. در بخش صادرات، این معیار از عوامل چالشبرانگیز بهحساب میآید، بر همین اساس حذف دلالان و صادرکنندگان غیرمجاز و جلوگیری از صادرات بیکیفیت و همچنین توجه به بازارهای هدف صادراتی و سرمایهگذاری در بازارهای جدید و نیز اطلاع از بازارهای عرضه و تقاضای داخل و بینالمللی، قطعاً شکوفایی اقتصادی در بخش ارزآوری زعفران را حاصل خواهد کرد».

بنا بر نظر محققان مجری این پژوهش: «شاخص سوم اثرگذار بر ارزآوری زعفران، تولید است. شاید این بخش نسبت به بخشهای فرآوری و صادرات اهمیت کمتری داشته باشد، اما بیتوجهی به تولید، موجب بروز بعضی از مشکلات مانند قاچاق پیاز زعفران به دیگر کشورها و انفرادی کار کردن زعفرانکاران به علت کمبود شرکتهای تعاونی، همچنین بیرغبتی کشاورزان به تولید و درنتیجه کاهش سطح زیر کشت آن و کاهش تولید میشود».

پژوهشگران فوق بهمنظور غلبه بر مشکلات موجود در این خصوص پیشنهادهایی ارائه دادهاند. بنا بر نظر آنان، سیاستگذاریهای دولت بایستی در راستای رقابتپذیری این محصول طراحی شود و استفاده از روشهای صحیح کشت مکانیزه و با برنامهریزی، جایگزین شیوههای سنتی شود.

همچنین بر اساس پیشنهاد آنان، دولت بایستی در راستای کاهش هزینه فرآوری و برای ایجاد برند ملی زعفران، نظارت بر تقلبات زعفران و حذف دلالان، استفاده از روشهای صحیح کشت مکانیزه و تشکیل شرکتهای تعاونی زعفرانکاران و ایجاد تشکیلات منسجم خرید، توزیع و بستهبندی زعفران گامهای مهمی بردارد.

یافتههای فوق در نشریه پژوهشهای زعفران متعلق به دانشگاه بیرجند منتشر شده است.