به نظر شما پر مصرف‌ترین ماده جهان پس از آب، کدام ماده است؟ شاید فکرش را نکنید، اما بتن پس از آب به پر مصرف‌ترین ماده مورد استفاده بشر تبدیل شده است.
حال از شما می‌پرسم، آیا می‌دانید این ماده پر مصرف از چه بخش‌هایی تشکیل می‌شود. برای پاسخ به این سوال شما را به جواب پرفسور مهدی قالیبافیان، پدر بتن ایران ارجاع می‌دهم که معتقد بود بتن ترکیبی است از سنگدانه سیمان و اندکی شعور.
پاسخ پدر بتن ایران، هر ذهنی پویایی را به اقیانوس افکارش فرو می‌برد و این پرسش را مطرح می‌کند که شعور تا چه اندازه به این ماده پر رمز راز به اسم بتن تاثیرگذار است.
در سال‌های اخیر و پس از حرکت کشور به سمت بومی‌سازی علوم مرتبط با حوزه ساختمان، پیشرفت‌های شگرفی در بخش علم بتن کشور اتفاق افتاد و بسیاری از پروژه‌های بتنی کشور در زمره برترین پروژه‌های دنیا قرار گرفت.
البته حرکت علمی حوزه بتن در کشور سرعت بیشتری نسبت به حوزه اجرایی این بخش داشت و همین امر زمینه ایجاد فاصله بین تئوری و عمل در حوزه بتن را بیش از گذشته پر رنگ ساخت.
در همین ارتباط و به منظور آشنایی بیشتر با فضای بتن کشور، به سراغ دکتر مهدی چینی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی رفتیم و در زمینه این حوزه جذاب گفت‌وگویی را ترتیب دادیم.
مشروح این گفتگو به شرح زیر است:
در زمینه تکنولوژی بتن در مرز علم روز دنیا حرکت می‌کنیم
در زمینه دانش تخصصی مرتبط با حوزه بتن در چه سطحی از دنیا قرار داریم؟
چینی: در مورد بتن و سیمان که دو عنصر اصلی توسعه شهری محسوب می‌شوند، می‌توانم بگویم که خوشبختانه در سال های اخیر با توجه به استفاده از شبکه های مجازی و فضای اینترنت در خصوص مسائل پایه و علمی، هم تراز با سایر کشورهای دنیا درحال پیشرفت هستیم و کارهایی که دانشجویان و محققان ایران در خصوص تکنولوژی بتن انجام می‌دهند، پا به پای مرز علم در دنیا به پیش می‌رود.
یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های صنعت عمران کشور، تفاوت سطح مباحث نظری و اجرایی است، نظر شما پیرامون این اختلاف سطح چیست؟
چینی: بزرگترین مسئله‌ای که در مورد تکنولوژی بتن و سایر تکنولوژی‌های مطرح وجود دارد، پیاده‌سازی بحث‌های نظری در عمل هست. مشکلی که وجود دارد این است که در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی، فاصله بین علم و اجرا زیادتر شده، یعنی کسانی که در سمت اجرا هستند، به دلایلی تمایل به استفاده از تکنولوژی های نو نداشتند و همین باعث شده است که در بعضی قسمت‌های ساخت و ساز در کشورمان علی رغم پیشرفت در مباحث نظری، در قسمت اجرایی حتی پسرفت هم داشتیم.
در حقیقت اهم این موارد مرتبط با 2 قسمت تقسیم می‌شود که یکی مربوط به سرمایه‌گذاری‌های شخصی است و دیگری مربوط به سرمایه گذاری‌های دولتی. در خصوص سرمایه‌گذاری‌های دولتی با توجه به اینکه، کارفرماها نسبتا تخصصی‌تر از بخش خصوصی هستند، توجه به بحث علم و پیاده سازی آن بیشتر بوده است. به همین دلیل پروژه‌هایی که زیرساخت حاکمیتی در آن حضور داشته باشد، اغلب کیفیت کار بهتر از کارهای خصوصی شده و این برخلاف امور رایح در دنیا است.
همچنین در بحث خصوصی با توجه به اینکه سرمایه‌گذارها افرادی هستند که پرداخت‌های نقدی را ملاک تصمیم‌گیری قرار می‌دهند، لذا این امر باعث چالش‌های بسیاری شده است.
دانش فنی در نزد تیم‌های اجرایی کشور به میزان کافی وجود ندارد
به نظر شما علت کاهش کیفیت اجرایی در پروژه‌های کشور، ناشی از چیست؟
چینی: متاسفانه سازنده‌های بزرگی در کشور داریم که وقتی بحث زلزله در شهر تهران پیش می‌آید، خود از ساختمانی که ساخته‌اند بیرون می‌آیند، در صورتی که در بسیاری از کشورهای دنیا اگر ساختمان بر اساس اصول ساخته بشود، ایمن ترین جا هنگام زلزله همان منزل مسکونی است. در این حوزه ما با 2 مسئله کلان روبرو هستیم. نکته اول آنکه در بخش اجرایی از لحاظ بعد فردی و سازمانی دچار کمبود دانش اجرا هستیم. برای مثال گفته می‌شود، مقاومت بتن قابل قبول در حوزه ساختمان 25 مگاپاسکال است اما طبق یک سری فرمول‌ها، اگر 2 مگاپاسکال هم کمتر بود قابل قبول تلقی می‌شود. حالا 1 نفر که دانشی در این حوزه ندارد و از قضا مجری کار است در یک پروژه بتن با مقاومت 20 مگاپاسکال را تایید می‌کند و از عواقب کار خود نیز آگاه نیست. البته این نقیصه به کمک آموزش مداوم قابل رفع است، اما به دلیل شرایط شکل گرفته بر بازارهای اقتصادی، این امر از الویت خارج شده و باید بیش از گذشته نیز مورد توجه واقع شود.
استفاده از ظرفیت‌های خارجی در پروژه‌های داخل کشور با توجه به پتانسیل علمی داخلی تا چه میزان قابل قبول تلقی می‌شود؟
چینی: تکنولوژی 2 وجهه دارد که به بحث آزمایشگاهی و دیگری بحث عملیاتی تفکیک می‌شود. من وقتی یک پروژه دانشگاهی انجام می‌دهم یک سری جزئیات را حتما باید رعایت کنم. در حاشیه و مرز علم حرکت می‌کنم و موضوع دیگری ملاک نیست، ولی وقتی وارد اجرا می‌شوم، خیلی از عوامل دیگر دخیل می‌شوند، پس حضور یک شخص که قبلا این کار را انجام داده است، می‌تواند مفید واقع شود. به نظر من در پروژه‌های خاص خصوصا فرودگاهی، تونلی، زیرساخت‌های نفتی، پتروشیمی و نیروگاهی، حضور شرکت‌های خارجی به عنوان مشاور و حتی پیمانکار خیلی در سال‌های اول کمک کننده است، اما این حقیقت که حضور تیم ایرانی در کنار خارجی‌ها ضروری است نباید فراموش شود، چرا که در سال‌های آتی این کار باید به دست خومان و در داخل انجام شود.
من اعتقاد دارم که شما پول را باید بدهید ولی نه که ماهی بخرید، بلکه ماهی‌گیری یاد بگیرید. شرکت‌های خارجی هم این را می‌دانند و تمایل دارند این کار را نکنند و حاضرند قرارداد کمتری ببندند، ولی نیروهای خودشان را بیاورند و مواد خاص از طرف خودشان باشد.
مرکز تحقیقات اولین نهادی است که بعد از هر زلزله گزارش خود را به مسئولان ذی‌ربط ارائه می‌دهد
نقش مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در پیشبرد اهداف صنعت ساختمان کشور به چه نحو قابل ترسیم است؟
چینی: مسلما هر نهاد تحقیقاتی می‌تواند اثرات مفیدی داشته باشد، اما نکته مهم آن است که هر نهادی باید همواره در حال پیشرفت باشد. این نکته در ارتباط با مرکز تحقیقات راه و شهرسازی نیز قابل پیاده‌سازی است. در شرایط کنوی سرعت پیشرفت این مرکز بیشتر شده و در بسیاری از پروژه های مهم کشور حضور دارد. گواهینامه‌های فنی صادر شده از مرکز خصوصا در بحث آتش که یکی از بهترین آزمایشگاه های خاورمیانه را داریم، مورد تایید بسیاری از نهادهای علمی برتر دنیا است.
در حال حاضر مرکز تحقیقات بسیار چابک عمل کرده و اولین نهادی است که بعد از وقوع زلزله در کشور گزارش خود را به سمع مدیران بالادستی می‌رساند. همچنین نیروهای تخصصی خوبی در این مرکز مشغول فعالیت هستند و زیرساخت‌های حرکت کشور را به درستی به پیش می‌برند.
چه مشکلاتی مسیر حرکت رو به جلوی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی را دچار وقفه می‌کند؟
چینی: یکی از بحث‌های مهم حرکت رو به جلو یک مجموعه،گذران امور و روزمرگی است. یعنی یک مجموعه اگر نتواند کارهای روزمره خود را جلو ببرد، توجه به تحقیقات در درجه دوم کارش قرار می‌گیرد. هرچند یک مدیر هوشمند برای رفع مشکلات تحقیقات را به عمل می‌آورد، اما در مدیریت‌های ما این مورد گزینه آخر هست و به همین دلیل در یکی دوسال اخیر، جایگاه مرکز کوچکتر شده است چراکه مسائل کشور از مسائل بنیادی فاصله گرفته و به مسائل روزمره تبدیل شده است و یک مجموعه برای ماندن باید تلاش کند نه پیشرفت.
در مدت اخیر حرکت این مجموعه با سرعت زیاد به سمت چابکی بوده و تفاهم نامه‌های بسیاری با کشورهای اطراف بسته شد، اما متاسفانه در سال های اخیر این روند کند شده و مرکز تحقیقات می‌تواند از این هم بهتر عمل کند.
رویه بتنی فرودگاه مهرآباد نماد اعتماد به داخل است
نقش مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در کیفیت پروژه‌های بزرگ کشور به چه نحو است؟
چینی: در جاهایی که قدرت سیاسی پروژه بیشتر از جنبۀ فنی پروژه نباشد، مرکز تحقیقات توانسته خودش را نشان بدهد. مثال هم فرودگاه مهرآباد که خیلی ها علاقه دارند در بحث رویه بتن ایراد بگیرند، ولی هنوز هم هیچ ایرادی نتوانستند در آن پیدا کنند. البته در بحث آسفالت مشکلات کمتر هست، چراکه خود ما برای آسفالت آیین نامه مینویسیم و آن را اجرا می‌کنیم و خریدار آن وزارت خانه است و بخش خصوصی نیست. در بحث بتن اینطور نیست و همیشه این چالش را داشتیم که حضور مرکز خیلی کمرنگ بوده چون مصرف کننده آن وزارت خانه نبوده است.
در سال‌های اخیر پروژه اجرای رویه‌های بتنی فرودگاه مهرآباد خیلی مورد توجه قرار گرفت، راجع به این پروژه چه توضیحاتی دارید؟
چینی: فرودگاه مهرآباد اولین پروژه اجرای رویه‌های بتنی در سطح کلان بوده است. نکته مهم این پروژه بحث زمان‌بندی بود چرا که فرودگاه در حال بهره‌برداری بود و تعطیل نشد که این کار را سخت می‌کرد چون رویه‌های بتنی مثل بتن‌های ساختمانی نیست که شما یک ساعت وقت داشته باشید، ماده اصلی به آن بزنید. این رویه‌ها با ریمیکس ندارد و کل زمان استفاده آن پنج تا ده دقیقه است. رویه بتنی مهرآباد جزء اولین پروژه‌های کشور بود که مستندسازی المان به المان (نماد به نماد) انجام شد و هر دال بتنی که اجرا شده است، سند دارد که مشخصات بتن چه بوده و کی اجرا شده است. این نکته در نوع خود یکی از نقاط قوت بزرگ پروژه به حساب می‌ِآید که در سایر پروژه‌های کشور باید تسری پیدا کند.
توجه به سنگدانه در بتن، می‌تواند بخش عمده‌ای از مشکلات صنعت ساخت و ساز را حل کند
یکی از پر اهمیت‌ترین بخش‌های تشکیل دهنده، بتن مسئله سنگدانه است، این نکته تا چه میزان در کشور مورد توجه است؟
چینی: در گذشته مقاومت سازه‌ای مد نظر برای ساخت واحد مسکونی 25 مگاپاسکال در نظر گرفته می‌شد. در صورتی که الان ما در شهرهای بزرگ به دلیل نیازی که آیین‌نامه ها ایجاد کرده است، به سمت بتن‌های بالای 30 مگاپاسکال رفتیم و حتی در پروژه های خاص تا 60 مگاپاسکال هم اجرایی شده است.
جال اگر ما هم بخواهیم این مقاومت را بالا ببریم، المان‌های بتن مهم می‌شود و سیمان زیاد همیشه پاسخگو نیست و باعث ترک می‌شود.در همین راستا، مصالح سنگی سازنده اسکلت بتن هستند و برای دستیابی به مقاومت بالا بسیار اهمیت دارند. در مقاومت های پایین کیفیت مصالح خیلی خود را نشان نمی‌دهد، ولی هرچقدر مقاومت بیشتر شود و دوام مطرح شود، کیفیت مصالح تعیین کننده است. مثلا در سازه‌های زیرساخت که عمر مفید مهم است و تعمیرات سخت هست، تا آنجایی که امکان دارد، باید خرابی را به حداقل برسانیم پس دوام سنگدانه ها مهم می‌شود، ولی این نکته در خیلی از پروژه ها رعایت نشده است.
مهمترین فاکتور داشتن یک بتن خوب به چه عواملی اطلاق می‌شود؟
چینی: بزرگترین عامل در اجرای بتن کیفیت دانه بندی سنگدانه است، ما متاسفانه به دلیل سنگ شکن هایی که استفاده می‌کنیم و کلا شیوۀ فرآوری سنگدانه، نسبت به تولید مصالح سنگی خشن اقدام می‌کنیم، در صورتی که تولید سنگدانه مناسب طبق استانداردهای جهانی کاری دور از ذهن نیست. برای مثال آیین نامه‌های دنیا مدول نرمی زیر 3 تعیین می‌کنند، ولی در پروژه‌های ما اعداد بالای 3.5 است که باعث می‌شود، بتن خشن ایجاد شود و شما مجبور هستید، سیمان بیشتری مصرف کنید و ریسک خرابی‌های ناشی از افزایش سیمان زیاد خواهد شد.
از طرفی خیلی از طراحان ما که با بتن آشنا نیستند، از آیین نامه‌های کشورهای دیگر برای سنگدانه و بتن استفاده می‌کنند و طرح اختلاطی ارائه می‌دهند که اجرایی نیست.
خوشبختانه الان انجمن صنفی شن و ماسه کشور پیشگام اصلاح مسئله سنگدانه در کشور شده است و کارهایی در این زمینه انجام می‌دهد.
طرح شناسنامه ساختمان که از سوی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی مظرح شد، در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
چینی: بعد از زلزله کرمانشاه طرح شناسنامه ساختمان در وزارتخانه مطرح شد و قرار بود، سازه واحد مسکونی از لحاظ زلزله و المان‌های انرژی شناسنامه‌دار شود. بر اساس برآورد ما هزینه این طرح برای هر متر مربع از واحد مسکونی نزدیکه به 50 هزار تومان هزینه داشت.
البته مقرر شد این هزینه با توجه به هزینه مسکن در مناطق مختلف سر شکن شود، اما متاسفانه این طرح به مرحله اجرا نرسید. به نظر من علاوه بر پیگیری این طرح در رده مسئولان کشور باید به مردم آموزش داد تا این مطالبه از مردم مطرح شود و نیاز به شناسنامه ساختمان برای همه تببین شود. اگر تقاضا دوطرفه باشد، ناخواسته پیمانکار مجبور هست که به سمت کار اصولی برود. اگر آموزش اجتماعی را بتوانیم به نتیجه برسانیم از همان آموزش ابتدایی، نتیجه عملکرد و اجرا به تحقق می‌پیوندد.
فارس