از سویی این سامانه می‌تواند در بهبود رتبه شفافیت ایران تاثیرگذار باشد. البته به گفته «فرود عسگری» معاون فنی و امور گمرکی، هفت عامل در شفافیت تجارت ایران دخیل است که بر این اساس، «حذف مقررات موازی»، «به حداقل رسیدن مجوزها»، «کاهش مقررات صادرات و واردات»، «کاهش موانع غیرتعرفه‌ای»، «ساماندهی کارت‌های بازرگانی»، «شناسایی فعالان واقعی اقتصادی» و «یکسان‌سازی بستر مقرراتی و تعرفه‌ای» می‌تواند راهگشای بهبود این رتبه در جهان شود. در ادامه مشروح گفت‌وگوی «فرود عسگری»، معاون فنی و امور گمرکی را می‌خوانید.
گمرک در سامانه جامع گمرکی براساس اهدافی که برای آن متصور شده است، شفافیت کار را دنبال می‌کند. شما به‌عنوان یکی از مسوولان گمرکی، فرآیند کار را چگونه می‌بینید؟ چه نتایجی تا به حال به‌دست آمده است؟
افزایش مبادلات تجارت خارجی در جهان به گونه‌ای است که دیگر سیستم سنتی قادر به پاسخگویی به حجم تجارت نیست. در کشور ما هم حجم تجارت به گونه‌ای شده که باید سرعت انجام تشریفات گمرکی افزایش می‌یافت. باید زمان را کاهش می‌دادیم. تعداد اسناد را کم می‌کردیم. قبلا سیستم آسیکودا در گمرک داشتیم که سیستمی محلی بود. از نیمه سال 92 با ورود دکتر کرباسیان به گمرک بهبود تجارت فرامرزی در دستور کار قرار گرفت. از سویی بحث این بود که هزینه زمان و سرعت کار با توجه به حجم مبادلات خارجی چگونه همپوشانی داشته باشند. با این هدف، این سامانه با رهبری بخش پژوهش دانشگاه تهران طراحی شد. به‌رغم سختی‌هایی که در خصوص انتقال‌سیستم قدیمی به جدید وجود دارد، ماده 38 قانون رفع موانع تولید که از سوی مجلس تصویب شده بود، به تسهیل این انتقال کمک کرد.
در این ماده تاکید شده بود که گمرک مسوول پنجره واحد فرامرزی است. در همین حال در قانون امور گمرکی و مصوباتی که دولت آقای روحانی ابلاغ کرد هم سبب شد تا مجموعه این قوانین دست به دست هم داده و هم افزایی ایجاد کند. فاز اول این پروژه در حوزه ترانزیت خارجی بود. رصد خروج کالا از مرزهای کشور کار سختی بود. وقتی سامانه را شروع کردیم، هنوز در بخش عدم تسویه‌ها کار زیادی داشتیم؛ اما سامانه باعث شد که گمرک مبدا و مقصد به هم وصل شوند. مثلا از بندرعباس به دوغارون تبادل دیتا و اطلاعات با هم انجام شد. بعد از تجارت خارجی، رویه واردات را شروع کردیم. چون هم در واردات تعداد اسناد بالا بود و هم ایستایی بالایی داشت. از سوی دیگر با سازمان‌های مختلفی درگیر هستیم؛ مثلا گمرک وظیفه دارد که 46 قانون را اجرا کند، 66 معافیت را اعمال و 24 نوع عوارض را وصول کند. گمرک همچنین باید با 30 سازمان در تعامل باشد. بعضی از کالاها نیاز به مجوزهای استاندارد، قرنطینه، بنادر و کشتیرانی و... دارند.
این مجوزها هم باید در این سامانه تعریف می‌شدند. کار پیچیده‌ای بودکه انجام شد. استحضار دارید که برای هر کالا که از گمرکات کشور تخلیه می‌شد، نیاز به مراجعه حضوری صاحب کالا بود. یعنی اگر کالایی از خرمشهر می‌آمد، قبلا صاحب کالا باید خودش حضور می‌یافت و در نتیجه زمان، هزینه و خواب کالا هم در قیمت نهایی کالا محاسبه می‌شد، اما اظهار از راه دور که اولین ثمره سامانه است، حالا سبب شده تا موارد ذکر شده خود به خود حذف شوند؛ یعنی طرف در محل کار خود اطلاعات را عرضه می‌کند. مرحله بعدی اظهار از راه دور و پس از آن پیگیری راه است. مثلا وقتی کالایی عرضه می‌شود، توقف یا حرکت آن را می‌توان دید، یا اینکه توسط چه کارشناسی ارزیابی می‌شود هم مشخص است. هرچه می‌گذرد این سامانه تکمیل‌تر می‌شود. امروز در مجموع شفافیت کار هم برای تجار و بازرگانان تا انتهای مسیر بیشتر شده است. در حال حاضر به‌روز می‌توان آمار ترخیص کالا را از گمرک دریافت کرد. در بحث اعمال و نظارت‌ها هم سامانه باعث شده که در وصول درآمدها دقیق‌تر شویم. مثلا سال 93 افزایش خوبی در وصولی‌ها داشتیم، با وجود کاهش واردات میزات وصولی‌ها چندان تغییر نکرده است.
یعنی واردات نسبت به سال گذشته کاهش داشته است؟
بله، اما با توجه به پیاده شدن سامانه جامع گمرکی بین کاهش واردات و درآمد تغییری رخ نداده است، واردات ما بیشتر در 5 کالای اساسی است، مثل کنجاله سویا و گندم. قطعات ماشین‌آلات و خطوط تولید هم وارد می‌شود یعنی به‌رغم اینکه بیشتر واردات ما در این حوزه است، اما درآمد کم نشده است.
از دیگر فواید سامانه چه می‌تواند باشد؟
فواید دیگر این سامانه، آمار به‌روز و به لحظه برای مسوولان کشوری است. همین امروز اگر فردی تصمیم به صادرات و واردات بگیرد با ورود به این سامانه می‌تواند بفهمد که چه میزان کالا تا به حال وارد شده است یا الان چقدر کالا در گمرکات است و چه میزان وارد بازار شده که می‌تواند مبنایی برای تصمیم‌گیری دولت و مسوولان باشد. وقتی سیستم این شفافیت را دارد، تخلفات گمرکی هم کم می‌شود. مثلا براساس کد HS یا ماخذ تعرفه می‌توان اطلاعات یک کالا را مشخص و آن را متوقف کرد. مثلا وقتی کالایی مثل گندم را اظهار می‌کنند مجوزها را اعلام می‌کنند و خود سامانه آن را چک می‌کند و دست انسان هم از آن کوتاه است. امکان تغییر هم وجود ندارد، در نتیجه تخلفات به حداقل می‌رسد. کار خوب دیگر ارتباط با بانک برای پرداخت حقوق ورودی است. وقتی میزان عوارض یک کالا محاسبه شد، تاجر دیگر مشکلی ندارد و با استفاده از این سامانه می‌تواند با بانک ارتباط برقرار کند و این سامانه به مثابه ذی‌حسابی و امور مالی هم عمل می‌کند. یکی دیگر از کارهایی که باید انجام شود، این است که مقررات و تشریفات را کم کنیم. این وظیفه حوزه ماست که انجام دادیم. سال گذشته میزان طبقات تعرفه را کم کردیم. امسال به سوی شفافیت بیشتر می‌رویم. هر چه طبقات ما جمع‌تر باشد، شفافیت بیشتر می‌شود. قرار است سال آینده تشریفات گمرکی به 8 طبقه کاهش یابد تا سیستم راحت‌تر شود.
آیا درمورد کوتاه شدن فاصله زمانی، کار تحقیقی انجام شده که چقدر این سامانه زمان را کاهش داده است؟
در سامانه سهم هر دستگاه مشخص شده است؛ اولا ما یک زمان‌سنجی انجام دادیم و برای آن ضوابط گذاشته‌ایم. این ضوابط در ستاد و زیر نظر گمرک تعیین می‌شود. مثلا کالایی که کم ریسک است به مسیر سبز می‌رود یا اگر از کشوری آمده که ریسک آن بالا است به مسیر قرمز هدایت می‌شود. در سامانه هم تاکید شده آن بخشی که مربوط به گمرک است تا حد ممکن زمان کوتاه شود. زمان را محاسبه کرده‌ایم یعنی گفته‌ایم زمانی که گمرک تشریفات نیاز دارد، چقدر است. مثلا عبور یک کالا از مسیر سبز نباید بیشتر از 3 ساعت باشد. در مسیر زرد نباید بیشتر از یک روز طول بکشد یا در مسیر قرمز بیشتر از 3 روز باشد. این سیاست‌هایی است که آقای کرباسیان بخشنامه کرده و زمان‌سنجی‌ها را رصد کرده است. آنها را هر هفته چک می‌کنیم. الان دنبال این هستیم که سهم مسیر سبز را بیشتر کنیم. با اجرایی شدن برجام و گشایش ال‌سی ارزش‌گذاری کالاها براساس مقررات ال‌سی صورت می‌گیرد.
پیش از لغو تحریم‌ها و در زمان بسته بودن ال‌سی‌ها شرایط به چه صورت بود؟
قبلا فاکتورها مشکل داشت یا اینکه بسیاری از کالاها ال‌سی نداشت. در این بخش سهم گمرک را مشخص می‌کنیم. به این معنی که واردکننده چه زمانی را برای تشریفات گمرکی طی می‌کند. یا اینکه چقدر زمان می‌برد که از سایر سازمان‌ها مجوز بگیرد. در حال حاضر به سایر دستگاه‌ها اخطار می‌دهیم که ایستایی کالا را به حداقل برسانند. سامانه نیز در صورت تاخیر، دلیل آن را به صاحب کالا اعلام می‌کند. پیش از این می‌گفتند گمرک خود عاملی برای توقف کالاهاست اما با فعال‌سازی سامانه، این موضوع برطرف شد ه است. نکته دیگر این است سامانه مذکور، دستگاه‌های دیگر مثل بنادر، بانک و ثبت سفارش قبض انبار الکترونیکی یا مانیفست شرکت حمل‌ونقل را جمع و جور می‌کند. مثلا مانیفستی که از بندر آمده، مشخص است که چه میزان آن در آن بندر رسوب کرده که این به شفافیت در کار منجر می‌شود. در گذشته صاحب کالا به‌صورت حضوری ثبت سفارش می‌کرد، سپس مدارک را به‌صورت دستی به گمرک مربوطه می‌برد و این وسط ممکن بود اتفاق‌های ناخوشایندی هم بیفتد. اما الان شفاف است، می‌توان گفت که زمان توقف کالا چقدر است، حتی می‌توان گفت علت توقف کالا چیست.
اشاره کردید دستگاه‌های دیگر هم باید با سامانه هماهنگ شوند، در بازدیدی که از یکی از گمرکات ایران صورت گرفت، عنوان می‌شد که حتی برخی دستگاه‌ها مثل استاندارد، دستگاه‌های لازم برای آزمایش کالاهای وارداتی را ندارند.
آیا مذاکره‌ای با سازمان‌های مرتبط برای تسریع در ترخیص کالا صورت گرفته است؟
تکلیف این موضوع در یکی از بندهای قانون رفع موانع تولید مشخص شده است. بر این اساس مشخص شده است که گمرک مسوول پنجره تجارت فرامرزی است و همه دستگاه‌هایی که متولی صدور مجوز هستند، موظفند در قالب این پنجره به‌صورت مجازی خدمات ارائه بدهند. یعنی تکلیف قانونی مشخص است. الان هم دارند این کار را می‌کنند، ما هم تاکید کرده‌ایم که سازمان‌ها مجوزهای لازم را وارد کنند. برای دستگاه‌ها مهلت گذاشته‌ایم. خود دستگاه هم باید تجهیز شود. با بانک مرکزی هماهنگی‌های لازم انجام شده است. البته در هماهنگ شدن مشکلاتی داشتیم که در حال حاضر برطرف شده است. مسوولان دستگاه‌های مرتبط از نحوه کار سامانه جامع مطلع هستند. حتی سازمان بنادر هم پذیرفته که به کمک ما بیاید، چون نتیجه آن به ارتقای رتبه ایران، توسعه اقتصادی و تجارت کشور منجر می‌شود. بنابراین با توجه به بستر و ظرفیت قانونی دولت و مجلس و مصوبات شورای امنیت ملی لازم است این مشکلات هم حل شود. حتی با نیروی انتظامی و راهور هم مذاکره کرده‌ایم و آنها با کد رهگیری که دارند، می‌توانند در سیستم با کد رهگیری ورود کالا را ببیند و تصمیم‌گیری کنند.
گفته می‌شود، سامانه جامع می‌تواند عاملی برای کاهش رتبه ایران در رتبه‌بندی شفافیت جهانی شود.
آیا پیش‌بینی وجود دارد که در رتبه‌بندی جدید رتبه ایران بهبود یابد؟
یکی از کارهای ما اصلاح مقررات است؛ یکسری از کالاها باید با هم هماهنگ شوند و مصوبه جدیدی نیاز دارند و باید با دستگاه‌های مرتبط هماهنگ شود. مثلا در بحث نمونه‌برداری نیاز به هماهنگی با استاندارد است.
مثلا خودرویی مثل بنز هم باید برای واردات از سازمان استاندارد مجوز بگیرد؟!
بله، همین خودرو نیاز دارد، مجوزهای دیگر هم بگیرد. علت اینکه رتبه ایران در سازمان شفافیت بالا رفته، همین تداخل وظایف است. به‌عنوان مثال برای نمونه‌برداری یک محموله نیاز به مجوز از چهار سازمان است. این نمونه‌برداری‌ها زمان می‌برد. بنابراین برای شفافیت کار، باید ابتدا مقررات موازی حذف شود. مجوزها به حداقل برسد. مقررات صادرات و واردات کم شود. موانع غیرتعرفه‌ای مثل زیرنویس‌ها کاهش یابد. کارت‌های بازرگانی ساماندهی شود. در حال حاضر بسیاری از واردکننده‌های ما شرایط احراز به‌عنوان تاجر را ندارند یا گمنام هستند. باید فعالان واقعی اقتصادی شناسایی شوند و مجوز بگیرند. نیاز است که بستر مقرراتی و تعرفه‌ای یکسان‌سازی شود. وزارت صنعت، معدن و تجارت و گمرک در همکاری با هم می‌توانند حجم مقررات را به حداقل برسانند. مسیر جدید برای ترخیص هم برنامه دیگر گمرک است که به مسیر آبی معروف است. این مسیر سریع‌تر از سبز است و به‌زودی راه‌اندازی می‌شود.
حجم مقررات در سایر کشورها چگونه است یا این نوع سخت‌گیری‌ها در سایر کشورها مرسوم است؟
از یکسو در دنیا مدیریت ریسک در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد. از سوی دیگر ما نیاز داریم که تجهیزات لازم در مبادی ورودی مثل ایکس‌ری در همه گمرکات تجهیز شوند. باید موارد ریسک تجزیه و تحلیل شوند. مساله بعد نیز ارتقای سامانه است.
اگر این رویه‌ها اصلاح شود آیا می‌تواند در پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی موثر باشد؟
گمرک در کشور ما یا در امر صادرات و واردات حضور دارد یا ترانزیت؛ در حالی که برخی موارد همچون مرزنشینی، ملوانی، امانات پستی یا کوله‌بری، بازارچه‌های مرزی، مناطق آزاد و ویژه هم انرژی گمرک را می‌گیرند. تامین نیروی انسانی دستگاه‌های تجهیزات و ... در این بخش‌ها کار سختی است. اگر بخواهیم به سمت عضویت در تجارت جهانی برویم، لازم است که موانع غیرتعرفه‌ای را برداریم. در قانون برنامه پنجم هم گفته شده که دولت نمی‌تواند مانع غیرتعرفه‌ای ایجاد کند، اما تعداد تعرفه دستگاه‌ها و موانع واردات و صادرات همچنان زیاد است و می‌تواند در پذیرش عضویت تاثیر بگذارد.
چقدر فکر می‌کنید سامانه جامع گمرکی باعث می‌شود قاچاق کمتر شود؟
یکی از اهداف سامانه جامع گمرکی تسریع در ترخیص کالا است که هم سرعت و هم دقت ترخیص را بیشتر می‌کند. وقتی مجوزها زیاد باشد، کالایی مثل لوازم خانگی هم به سبد کالای قاچاق می‌رود. وقتی تعرفه واردات لباس 100 درصد شود، معلوم است که دیگر از مبادی مجاز نمی‌آید. بنابراین یکی از راه‌های مبارزه با قاچاق کالا این است که تعرفه‌ها منطقی و موثر باشد. اگر دولت یا دستگاه‌های مرتبط توانستند تعرفه‌ای وضع کنند که موثر باشد و کالا را به مبادی رسمی هدایت کند، برخورد با قاچاق قاطعانه صورت گرفته است. البته در مجموع سامانه جامع گمرکی این رسالت را دارد که اکنون با وضع موجود بخش عمده‌ای از قاچاق را کم کند. وقتی ایستایی کالا را در گمرک به حداقل برسانیم و صاحب کالا می‌تواند کالای خود را از زمان اظهار تا خروج از درب گمرک ببیند در نتیجه میل به قاچاق از مبادی غیررسمی کمتر می‌شود.
دنیای اقتصاد