از این خاک در صنایعی چون لعاب‌سازی، مقره‌سازی، چینی مظروف، چینی بهداشتی، چینی آزمایشگاهی، الکتروسرامیک‌ها، آجرهای شاموتی، عایق‌های الکتریکی، کاشی پرسلان، کاشی دیوار، کاشی کف و گلوله‌های سرامیکی استفاده می‌شود. از آنجا که ویژگی‌های خاک نسوز تولیدشده در مناطق مختلف کشور متفاوت است و فرآوری این ماده در محل‌های جغرافیایی متفاوت پیچیدگی خاصی دارد، ایران تاکنون موفق به فرآوری این ماده در همه مناطق نشده است.
12 میلیون تن خاک نسوز در چهارمحال و بختیاری
از مهم‌ترین استان‌هایی که در ذخایر خاک‌های نسوز حرفی برای گفتن دارد استان چهارمحال و بختیاری است. بر اساس مطالعات کارشناسان، ۱۲میلیون تن خاک نسوز در معادن این استان وجود دارد که با توسعه معادن، میزان تولید مواد معدنی آن سالانه به حدود ۲۵هزار تن نیز افزایش می‌یابد. درباره خاک نسوز در استان چهارمحال و بختیاری بهزاد ابراهیمی، معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: معادن شاخص استان بیشتر خاک نسوز است. در حقیقت می‌توان عنوان کرد، خاک نسوز بیش از هر استان دیگری مختص استان چهار و محال و بختیاری است و یک معدن زیرزمینی خاک نسوز نیز در استان وجود دارد. این معدن در شهرستان کیار در منطقه دوپلان واقع شده است. وی افزود: استخراج اسمی معادن ۱۵هزار تن است، اما تا ۲۷هزار تن نیز تولید داشته است. این مقدار مواد معدنی با عیار ۶۵ تا ۷۵ درصد استحصال شده که در ایران و غرب آسیا از نظر عیار و حجم ذخیره بی‌نظیر است.
معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری درباره کاربردهای خاک نسوز عنوان کرد: خاک نسوز بیشتر در فرآورده‌های نسوز کاربرد دارد و در تولید ساینده‌ها نیز به کار برده می‌شود. البته این خاک برای استحصال آلومینیوم نیز به کار برده می‌شود. ابراهیمی در پایان یادآور شد: مهم‌ترین مشکل در حوزه خاک نسوز این مسئله است که در استان واحد فرآوری وجود ندارد، از این‌رو برای فرآوری به استان اصفهان برده می‌شود.
لازم به یادآوری است که مواد استخراج‌شده از معدن خاک نسوز در چهارمحال و بختیاری شامل دو نوع خاک نسوز به‌نام‌های آرژیلیت و بوکسیت با عیار ۶۵ تا ۷۵درصد است که در ایران و خاورمیانه از نظر عیار و حجم ذخیره بی‌نظیر است. این معدن با حفاری ۳۱ حلقه تونل به‌طول ۵ هزار متر در محدوده‌ای به وسعت ۲۰۰ هکتار در این استان واقع شده که از نظر نوع، کیفیت و مرغوبیت تولید به‌عنوان بهترین معدن ایران مطرح است. این مواد پس از استخراج به بوکسیت ویژه، بوکسیت درجه یک و آرژیلیت ویژه و معمولی تبدیل و در بازارهای داخلی و خارجی به‌فروش می‌رسد. براساس گمانه‌زنی‌ها و مطالعات کارشناسان ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار تن انواع خاک نسوز تا عمق ۵۵۰ متری زمین در این معدن وجود دارد که با توسعه معدن در بخش لایه معدنی در منطقه باجگیران و دوپلان، میزان تولید مواد معدنی سالانه به ۲۵ هزار تن افزایش می‌یابد.
معدن شهید نیلچیان در ۹۰ کیلومتری جنوب غربی شهرکرد و ۲۲۰ کیلومتری جنوب غرب اصفهان در ارتفاعات پشتکوه بختیاری قرار دارد و عملیات بهره‌برداری آن از سال ۴۷ در منطقه باجگیران و دوپلان چهارمحال و بختیاری آغاز شد. شهید نیلچیان در سال‌های دفاع مقدس برای مدتی مدیریت این معدن را عهده‌دار بود.
معدن استقلال آباده بی‌نظیر در خاورمیانه
در شمال استان فارس در مناطق خرمبید و آباده نیز معادن فعالی با مواد معدنی بی‌نظیر سنگ‌های تزئینی و خاک نسوز وجود دارد که از نظر زمین‌شناسی، این معادن بیشتر در زون‌های سنندج – سیرجان و ایران مرکزی قرار دارد. معادن خاک نسوز این ناحیه از دیرباز مورد توجه بوده است. تاکنون چندین معدن فعال با عنوان خاک نسوز یا صنعتی به تصویب رسیده و برای آنها پروانه اکتشاف صادر شده است که در سال‌های اخیر معدن خاک نسوز استقلال آباده از نظر شرایط و ویژگی‌های خاص خود بدون شک جزو اقتصادی‌ترین و سودآورترین معادن کشور محسوب می‌شود. میزان ذخیره قطعی این معدن بیش از ۳۰۰ میلیون تن محاسبه شده و بیش از ۸۵ درصد خاک نسوز و صنعتی استان فارس هم‌اکنون از این معدن استخراج می‌شود. برداشت سالانه این معدن ۲ میلیون تن است و پیش‌بینی می‌شود این معدن تا بیش از ۱۰۰ سال آینده قابل بهره‌برداری باشد.
این معدن به تنهایی ۹۵ درصد خاک مورد نیاز ۱۵۰ کارخانه کاشی و سرامیک کشور را تامین می‌کند که با توجه به وجود بیشترین کارخانه‌های کاشی و سرامیک در استان یزد، بیشتر خاک استخراجی و تولیدی به این استان ارسال می‌شود. برداشت سالانه این معدن یک تا ۱/۵میلیون تن است و پیش‌بینی می‌شود این معدن تا بیش از ۲۵۰ سال آینده قابل بهره‌برداری باشد. وجود این معدن در شمال فارس و در شهرستان آباده، یکی از ظرفیت‌های ویژه در بخش صنعت و معدن منطقه است که موجب اشتغالزایی ۲ هزار نفر به‌طور مستقیم و غیرمستقیم شده است. در شهرستان آباده نیز راه‌اندازی کارخانه کاشی آباده با سرمایه‌گذاری ۲۶۰میلیارد ریال و تولید روزانه ۲۰هزار مترمربع انواع کاشی به‌واسطه وجود معدن خاک نسوز در آباده فعال شده است.
در رابطه با مزایای استفاده خاک نسوز علیرضا باقری، مدیرعامل شرکت تهیه و تولید مواد نسوز کشور چندی پیش به صمت گفت: گرچه ایران بزرگترین تولیدکننده خاک نسوز خاورمیانه است، اما سالانه حدود ۱۲میلیون تن از این خاک در کشور مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، این درحالی است که تنها ذخایر خاک نسوز آباده (استان فارس) ۳۰۰میلیون تن است که تا ۲۵ سال دیگر نیز قابل بهره‌برداری است. باقری در ادامه خاطرنشان کرد: از سوی دیگر با وجودی که باطله‌های نسوز به‌عنوان پسماند کارخانه‌های تولید خاک نسوز در صنایع سیمان کاربرد دارند، اما شرکت‌های داخلی به خاطر هزینه حمل‌ونقل این ماده به کارخانه‌های خود و همچنین وجود برخی جایگزین‌ها اقدام به خرید باطله‌های نسوز نمی‌کنند. صنایع دیرگداز یکی دیگر از موارد استفاده خاک نسوز به‌شمار می‌روند که باقری در این‌باره توضیح داد: سالانه حدود ۲۸۰هزار تن مواد دیرگداز در ایران تولید می‌شود که از این میان حدود ۴۰هزار تن آن از خاک نسوز استفاده می‌شود. همچنین این خاک ماده اولیه بیش از ۱۵۰ کارخانه کاشی و سرامیک کشور را تامین می‌کند.
صمت