بیژن زنگنه وزیر نفت اخیرا با حضور در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری موضوعات مهم و قابل تاملی را مطرح کرده است. به عنوان مثال، زنگنه در بخشی از این برنامه تلویزیونی گفت: «برخی فکر می کنند فراورده در تحریم نیست نفت در تحریم است. اصلا این طور نیست. فرآورده و نفت خام با یک شدت تحریم می شوند. از نظر تحریم بین فروش نفت و فراورده فرقی ندارد و حتی الان فشار برای صادرات فرآورده ما حتی بیشتر از صادرات نفت خام ما است یعنی آمریکا برای خرید نفت از ایران معافیت داد ولی برای خرید فرآورده معافیت نداد».
تفاوت‌های نفت خام و فرآورده‌های نفتی در تجارت و تحریم‌پذیری
زنگنه در حالی این ادعا درباره تحریم پذیری صادرات فرآورده های نفتی را مطرح کرده است که کارشناسان انرژی دیدگاه متفاوتی دارند. به عنوان مثال، مدیر اسبق امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران بارها اعلام کرده بود اگر کشور به سمت افزایش تولید فراورده به جای خام فروشی می رفت هرگز گرفتار تحریم نمی شد و راحت می توان فراورده را صادر کرد.
به گفته خطیبی، خام فروشی نفت قابل شناسایی است و در هرجای دنیا نفت خامی که در نفتکش ها حمل می شود با یک تست ساده قابل شناسایی است. اما فراورده قابل شناسایی نیست و نمی شود بنزین را شناسایی کرد که مثلا تولید کدام کشور است. الان همه تولیدکنندگان به این سمت حرکت می کنند وما باید از بقیه پیشقدم تر باشیم ولی میبینیم سیاست ما با اینکه تحریم‌های سختی را پشت سر گذاشتیم ولی درس نگرفتیم.
در همین رابطه، احسان احمدیان کارشناس انرژی می‌گوید: با توجه به صادرات نفت خام که در محموله‌های بسیار بزرگ (بعضاً 2 تا 3 میلیون بشکه) صورت می‌گیرد، این امکان برای آمریکا به وجود می‌آید که نفت‌کش‌های حامل نفت ایران را به راحتی مورد رصد قرار دهد، و این امر موجب افزایش ریسک خرید نفت ایران می‌گردد.
وی ادامه می‌دهد: علاوه بر رهگیری نفت‌کش‌ها همچنان امکان تحریم مجدد بیمه‌ی محموله‌های نفتی و همچنین تحریم بانکرینگ، همچون دوران قبلی تحریم برای دولت آمریکا وجود دارد.
به گفته این کارشناس انرژی به غیر از پتانسیل‌های تحریمی ایران، کیفیت و خواص شیمیایی و فیزیکی نفت خام ایران نیز تقریباً مشخص است و درنتیجه ادعا می‌شود که امکان شناسایی آن از این طریق وجود دارد. از طرف دیگر، مقاصد صادراتی ایران نیز محدود است به نحوی‌که ایران در حال حاضر سهم عمده نفت صادراتی خود را تنها به 40 پالایشگاه در چند کشور از جمله چین، هند، کره جنوبی، ژاپن، ترکیه صادر می‌کند.
وی خاطر نشان کرد: ایران دو راهکار بلندمدت و کوتاه‌مدت برای بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی دارد. راهکار کوتاه‌مدت عرضه نفت در بورس و فروش نفت توسط بخش خصوصی است و راهکار بلندمدت، پالایش و فرآورش نفت خام است. در راهکار بلندمدت وزارت نفت می‌بایست، به دنبال توسعه زنجیره ارزش در حوزه محصولات نفتی باشد و به سمتی حرکت کند که به‌جای فروش نفت خام، کالاهای نهایی تولید و صادر نماید.
وی تصریح می کند: یکی از ویژگی‌های فراورش نفت خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های نفتی، این موضوع است که صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی به کشورهای همسایه صورت می‌گیرد. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید.
وی خاطر نشان کرد: با فراوری نفت خام و تبدیل آن به فراورده‌های نفتی، تنوع محصولات تولیدی و متعاقباً تعداد و تنوع مشتری‌های جهانی نیز افزایش می‌یابد. تنوع مشتری‌های خارجی ایران مزایای زیادی دارد یکی از این مزایا از بین رفتن محدودیت‌های فروش نفت به چند کشور خاص است. این احتمال وجود دارد که چند کشوری که خریداران نفت ایران بودند، در صورت تحریم بازگشت تحریم‌های نفتی ایران میزان واردات خود را کاهش دهند اما این امر با فروش فراورده‌های نفتی به مشتری‌های متنوع و فراوان بی‌اثر می‌گردد.
یکی از ویژگی‌های تنوع مشتری‌های خارجی در خرید فرآورده‌های نفتی ایران، موضوع محدود شدن امکان رهگیری درآمدهای خارجی کشور است. به‌عبارت‌دیگر، با افزایش تعداد تراکنش‌های مالی با حجم‌های مالی کوچک، ریسک همکاری مالی با ایران کاهش می‌یابد. ذکر این نکته لازم و ضروری است که در دوره‌ی تحریم‌های قبلی جابه‌جایی پول محموله‌های بزرگ نفتی، با مشکل همراه بود، زیرا در آن دوران تراکنش‌های چند میلیون دلاری می‌بایست توسط بانک‌های بزرگ صورت می‌گرفت که به دلیل ریسک همکاری با ایران این جابه‌جایی پول با مشکلاتی همراه شد. در صورت فروش فرآورده‌های نفتی، حجم معاملات بانکی به تراکنش‌های چند هزار دلاری کاهش می‌یابد و جابه‌جایی پول توسط بانک‌های کوچک که رهگیری آن برای سیستم مالی آمریکا دشوارتر است و حتی صرافی‌ها امکان‌پذیر خواهد شد.
3 مزیت صادرات فرآورده های نفتی به جای نفت خام در دوران تحریم
محمد امین راد یکی دیگر از کارشناسان حوزه انرژی در گفتو گو با خبرنگار فارس می گوید: مزایای فروش فرآورده‌های نفتی همچون بنزین و گازوئیل و نفتا به جای فروش نفت خام همواره مورد توجه کارشناسان بوده است و وجود وابستگی درآمد ارزی کشور به فروش نفت خام یکی از معضلات اصلی کشور است که با اعمال تحریم‌ها می‌تواند مشکلات بسیاری را برای کشور ایجاد کند و با کاهش درآمدهای ارزی کشور چالش‌های بسیاری برای کشور بوجود بیاورد.
وی تصریح می کند: به دلیل اینکه نفت خام تنها باید به مصرف پالایشگاه‌ها رسیده تا بتواند به فرآورده تبدیل شود بازار نفت خام، بازار محدود به بازیگران بزرگ و شاخص است که تولید کننده‌ها و مصرف کننده‌های مشخصی دارد، این موضوع موجب می‌گردد تا رهگیری محموله‌های فروش نفت بسیار ساده صورت بگیرد و روند صادرات این محصول استراتژیک تحت اثر تحریم ها بسیار آسیب پذیر باشد.
به گفته وی، به عنوان مثال تعداد پالایشگاه هایی که نفت خام ایران را خریداری می‌کنند کمتر از 50 پالایشگاه است به طوری که حتی بیشتر این پالایشگاه‌ها متعلق به کشورهای محدودی از جمله چین، هند، کره جنوبی، ژاپن و چند کشور اروپایی هستند.
راد تصریح می کند: از طرف دیگر اما تعداد مصرف کننده‌های فرآورده‌های نفتی بسیار بیشتر است چرا که فرآورده‌های نفتی بر خلاف نفت خام می‌تواند مستقیما به دست مصرف کننده نهایی برسد و این بدین معنی است که هر فردی می‌تواند خود خریدار فرآورده باشد و برای فروش آن نیازی به محدود شدن به پالایشگاه‌داران نیست.
به گفته این کارشناس انرژی به عنوان مثال یکی از فرآورده های نفتی که در تمامی کشورهای منطقه مصرف قابل توجهی دارد، بنزین است. یکی از فرآورده‌های نفتی که پتانسیل بالایی برای جایگزینی درآمدهای نفتی دارد، تنها در منطقه غرب و جنوب آسیا یعنی کشورهای هند و پاکستان و عراق و افغانستان و امثال بازاری بیش از 1.5 میلیارد نفری وجود دارد، همین رویکرد در نهایت موجب وابستگی بیشتر کشورهای منطقه به ایران می‌شود که در بلند مدت امنیت اقتصادی آنها به ما گره می‌خورد. این رویکرد می تواند در مسائل سیاسی نیز مورد کشورهای منطقه را با ایران هم سو کند.
وی تصریح می کند یکی دیگر از ویژگی‌های صادرات نفت خام، حجم بالای محموله‌های نفت خام است که معمولا با کشتی‌های نفتکش حمل می‌شود. این حجم بالا خود باعث رهگیری آسان محموله‌های نفت خام می‌شود. این درحالی است که محموله‌های فرآورده نفتی امکان مبادله در حجم‌های کوچک‌تر را نیز دارد به طوری که حتی می‌توان از حمل و نقل ریلی و جاده‌ای برای حمل این محموله‌ها بهره برد.
راد خاطر نشان می کند این موضوع موجب می‌شود که شناسایی محموله‌های فروش فرآورده‌های نفتی بسیار دشوارتر صورت گیرد و امکان به خطر افتادن درآمدهای کشور نیز به حداقل برسد. از طرف دیگر به دلیل امکان فروش فرآورده‌های نفتی در حجم‌های کوچک عملا بخش خصوصی نیز می‌تواند به راحتی به تجارت این کالا وارد شده و در فروش این محصولات به کشور کمک کند.به طوری که تحریم تعداد زیادی شرکت‌های خصوصی فروشنده فرآورده نفتی بسیار دشوارتر از چند شرکت دولتی فروشنده نفت خام خواهد بود.
به گفته این کارشناس انرژی تبادلات مالی که در بازار نفت خام وجود دارد، معمولا در ارقام بسیار بالایی است به طوری که تراکنش‌های مالی فروش نفت خام به راحتی می‌تواند توسط سیستم‌های مالی بانکی دنیا رصد گردد. در طرف دیگر اما مبادلات انجام شده در سطح فرآورده ای نفتی عمدتا مبادلات خرد است که این موضوع رصد این تراکنش‌ها را بسیار دشوار کرده و عملا امکان رهگیری و تحریم شرکت‌های مرتبط با این موضوع وجود نخواهد داشت.
وی ادامه می دهد شاهد مثال این مساله پتروشیمی‌ها هستند چنانکه این موضوع در رابطه با پتروشیمی‌های کشور در دوران قبلی تحریم‌ها کاملا مشهود است به طوری که در دوران قبلی تحریم درامدهای پتروشیمی‌های داخلی به دلیل خرد بودن تحت تحریم قرار نگرفت.
بنابراین وجود مزیت‌های ذکر شده در رابطه با فروش فراورده‌های نفتی از جمله بازار گسترده فروش، حجم کم محموله‌ها و معاملات مالی خرد نسبت به فروش نفت خام نشان دهنده بازار مناسب فرآورده های نفتی بخصوص برای کشورهایی همچون ایران که همواره در معرض تحریم قراردارند است. به طوری که می‌توان با پیش گرفتن رویکرد فروش فرآورده به جای نفت خام از اثر تحریم‌ها در کشور کاست. راهکاری که تاکنون نه تنها مورد توجه مسئولین نبوده بلکه برعکس تلاش مسئولین در دهه گذشته بر افزایش فروش نفت خام بوده است و از توجه به این حوزه ، به شدت غفلت شده است.
خبرگزاری مهر