سه کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان در اردیبهشت سال جاری بعد از خروج آمریکا از برجام، تلاش کردند تا این توافق را با ایران حفظ کنند، از این رو مذاکرات دو و چندجانبه با ایران را برای رسیدن به ساز و کار ویژه مالی که در چارچوب آن ایران بتواند ضمن اجرای تعهدات هسته‌ای‌اش، منافع اقتصادی‌اش را تحت اجرای این توافق به دست آورد، به طور فشرده در سطح کارشناسی و سیاسی آغاز شد که تا کنون به طول انجامیده است.
فدریکا موگرینی، رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در آخرین اظهارات خود درباره اجرای برجام ضمن اعلام این مطلب که SPV تا پایان سال جاری میلادی اعلام خواهد شد تاکید کرد که "همه اعضای اتحادیه اروپا اتفاق نظر دارند که باید سیاست کلی‌مان در مقابل ایران را حفظ کنیم. "
بعد از 9 ماه مذاکرات سیاسی، اقتصادی قرار است در روزهای منتهی به پایان سال جاری میلادی این ساز و کار ویژه مالی (SPV) اعلام شود با این حال به نظر نمی‌آید مذاکرات پس از اعلام آن پایان یابد. با توجه به تلاش آمریکا برای از بین بردن تلاش اروپا در همکاری با ایران برای حفظ برجام، پیش‌بینی می‌شود تحریم‌ها و تهدید به تحریم از سوی آمریکا یکی از مهم‌ترین موانع و مشکلاتی است که SPV را تهدید می‌کند.
شاید موثرترین کارکرد SPV بازگرداندن امید و اعتماد به تجار و بازرگانان در ایران و اروپا برای از سر گرفتن فعالیت‌های اقتصادی و تجاری بعد از خروج آمریکا از برجام باشد که لطمه شدیدی به این توافق وارد کرد.
در عین حال نکته حایز اهمیت که مهم‌تر از آغاز شدن یا نشدن فعالیت SPV در یک هفته باقی مانده تا پایان سال جاری است و مردم و به ویژه تجار و بازرگانان داخلی باید نسبت به آن آگاه باشند، این مساله است که با آغاز به کار SPV نباید منتظر "معجزه" از این ساز و کار داشته باشند، چرا که اساسا نه به لحاظ محتوا و نه لجستیکی اروپا توان این کار را ندارد و از سویی حاصل کار SPV به سرعت نشان داده نخواهد شد.
با توجه به اطلاعات به دست آمده از منابع نزدیک به مذاکرات فنی و سیاسی ایران و اروپا، عملیاتی شدن این ساز و کار بسیار زمان‌بر، با محدودیت‌های بسیار و پیچیده و نیازمند آزمون خطا در ماه‌های بعد از آغاز فعالیتش است. به عبارتی همان‌طور که برجام در چند مرحله اجرایی شد، پیش‌بینی می‌شود عملیاتی شدن این ساز و کار نیز در چندین مرحله انجام شود.
علاوه بر این، در شرایطی که آمریکا، کشورهای اروپایی و دیگر کشورها را تحریم یا تهدید به تحریم می‌کند، اجرایی کردن این ساز و کار به مراتب سخت‌تر از پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی است که روی کاغذ انجام شده است.
این روزها، کمتر تحلیل‌های متعادل و منطقی درباره ظرفیت و توان SPV در کشور دیده می‌شود به نوعی در فضای دو قطبی "خوب"یا "بد" بودن این ساز و کار و اعتماد به اروپا قرار داریم. واقعیت آن است که SPV و همکاری با اروپا در شرایط فعلی نه امری است که بتوان آن را ندیده گرفت و بی‌اعتنا بود، نه این‌که به آن دل بست و اقدام در مسیرها و راه‌های دیگر مقابله با تحریم‌ها را رها کرد. همان‌طور که درباره برجام و ماندن یا نماندن در این توافق، همین استدلال وجود دارد؛ تا زمانی که برجام به نفع کشور باشد و ضرر ماندن در آن کمتر از ضرر خروج از آن باشد، حفظ و همکاری در چارچوب برجام ادامه دارد.
از طرفی، از نگاه مسئولان کشور، همکاری با اروپا چه در قالب برجام یا غیر از آن در شرایطی که ترامپ در آمریکا و برخی کشورهای منطقه و حوزه خلیج‌فارس سیاست‌های ضدایرانی خود را با قدرت و شدت پیش می‌برند، امری مورد تایید و تاکید است و در سطوح عالی به آن از ماه‌ها قبل و بعد از خروج آمریکا از برجام نیز توصیه شده و این توصیه کماکان ادامه دارد. در عین حال همکاری با کشورهای همسایه و دیگر کشورها برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری در شرایط تحریم و ایجاد ساز و کارهای ویژه مالی و تجاری دو جانبه و ویژه هر کشور نیز پیگیری می‌شود.
مسیر همکاری با اروپا به عنوان یکی از مهم‌ترین پل‌های ارتباطی ایران با بخش مهمی از کشورهای دنیا، موضوعی در چارچوب سیاست‌های کلان کشور در حوزه روابط خارجی است و مذاکرات برای رسیدن به ساز و کار ویژه مالی در همین چارچوب است و امری ویژه یا فراتر از سیاست خارجی کلان کشور نیست. شاید برخی منتقدان برجام، این توافق و مذاکرات و رایزنی‌های پیرامون آن را خارج از تعهدات و وظایف دستگاه دیپلماسی یا فراتر از آن ببینند اما واقعیت این است که برجام و مذاکرات درباره "موضوع هسته‌ای" بیش از یک دهه است که به موضوع "مهم" و حتی "حیاتی" سیاست خارجی کشور تبدیل شده است و از این مجموعه جدا نیست. اکنون که آرام آرام به زمان رونمایی از spv نزدیک می‌شویم حساسیت‌ها و انتقادها نسبت به این موضوع بیشتر شده است در عین حال چگونگی فعالیت این ساز و کار موضوعی است که ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده است.
ایجاد ساز و کار ویژه مالی یا SPV از جمله "اولین" اقداماتی است که اتحادیه اروپا بعد از چندین دهه به ویژه بعد از جنگ دوم جهانی در تضاد با منافع آمریکا از آن حمایت می‌کند. در چندین دهه گذشته، به ویژه بعد از جنگ جهانی دوم سیاست‌های اروپا همواره پیرو سیاست‌های آمریکا در سطح منطقه و بین‌الملل بوده است، اما این برای اولین بار است که در مساله برجام در مقابل سیاست‌های یک‌جانبه دونالد ترامپ رییس‌جمهوری آمریکا ایستادگی می‌کند و تلاش دارد هر چند محدود و ناکافی، مستقل از آمریکا رفتار کند.
بر اساس اطلاع منابع نزدیک به مذاکرات ایران و اروپا، spv شرکتی مستقل از هر یک از نهادهای مالی و حکومتی اروپایی و ایرانی است که به طور خصوصی ثبت و ایجاد می‌شود. یک شعبه از این شرکت در اروپا و دیگری در ایران ثبت می‌شود و تمام اطلاعات تبادلات تجاری بین شرکت‌های ایرانی و اروپایی در این دو شرکت ثبت می‌شود.
نکته حایز اهمیت این است که در این دو شرکت در ایران و اروپا، هیچ پرداختی انجام نمی‌گیرد و پولی جا به جا نمی‌شود. در واقع یک شرکت اروپایی کالایی به ایران صادر می‌کند و یک شرکت اروپایی کالا وارد می‌کند یا شرکت ایرانی واردات و صادرات می‌کند. نحوه پرداخت پول این گونه است که در ایران، پول صادرکننده ایرانی را، وارد کننده ایرانی می‌پردازد و در اروپا پول صادر کننده اروپایی از وارد کننده اروپایی دریافت می‌شود و همه این تبادلات و نقل و انتقال اسناد و اطلاعات به طور پایاپای در چارچوب SPV انجام می‌شود.
هر چند در ظاهر، این گونه به نظر می‌آید تمامی اقدامات در SPV پایاپای انجام می‌گیرد اما منابع نزدیک به مذاکرات ایران و اروپا معتقدند که این روش و ساز و کار "پول در برابر کالا" یا "کالا در برابر کالا" نیست، بلکه روشی جدید از تعامل و تبادل تجاری است که در عرصه روابط بین‌المللی اقتصادی و تجاری در حال شکل‌گیری است.
بر اساس اعلام مقامات اروپایی یکی از مهم‌ترین اهداف SPV، باز کردن مسیر فعالیت شرکت‌های کوچک اروپایی با ایران است که دامنه فعالیت‌شان چندان در آمریکا تعریف نمی‌شود و از تهدید و تحریم آمریکا خارج هستند.
با توجه به این‌که بیش‌ترین صادرات ایران به اروپا از گذشته تا کنون در حوزه انرژی و نفت بوده است و در حال حاضر فقط دو کشور ایتالیا و یونان با توجه به معافیت‌هایی که از سوی آمریکا به هشت کشور داده شده هم چنان خریدار نفت ایران هستند، به نظر نمی‌آید صادرات زیادی در این حوزه از سوی ایران در آینده به اروپا شاهد باشیم. به علاوه، به نظر نمی‌آید SPV این امید را پیشاپیش به ایرانی‌ها و شرکت‌های خریدار نفت ایران بدهد که می‌توانند در این چارچوب به تعامل با ایران بدون نگرانی از تحریم‌های آمریکا بپردازند یا SPV این توان را داشته باشد که از تحریم‌های آینده آمریکا خود را مصون نگه دارد.
در عین حال ایران، چین، هند و روسیه نیز به SPV چشم دوخته‌اند و امیدوارند این ساز و کار بتواند در آینده نه چندان دور بعد از اروپا، در تعامل با ایران به کارشان بیاید و تعاملات خود را دور از گزند تحریم‌های آمریکا دنبال کنند. به ویژه برای ایران، این‌که ساز و کار مالی بتواند به دیگر کشورها، به خصوص کشورهای خریدار نفت ایران ارجاع داده شود مهم است.
جلوگیری از تحریم SPV از جمله نگرانی‌های جدی ایران و کشورهای اروپایی است که فعالیت این ساز و کار را با تردید مواجه می‌کند. رای عبور از چنین نگرانی و مشکلی قرار است سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان و احتمالا برخی کشورهای دیگر به عنوان سهام‌دار این شرکت معرفی شوند تا شاید مانع از تحریم آمریکا علیه این شرکت شوند.
در رابطه با مقر SPV ابتدا قرار بود اتریش میزبان آن باشد که با توجه به فشارهای آمریکا از میزبانی انصراف داد و در حال حاضر کشورهای فرانسه و آلمان پذیرفته‌اند که این شرکت در یکی از این دو کشور ثبت شود و مدیرعامل و هیات مدیره آن از کشور دیگر انتخاب شود تا به این شکل دو کشور مهم اروپایی و هم‌پیمان با آمریکا پشتوانه کار قرار گیرند. با این حال این دو کشور و اعضای شرکت SPV و هیات مدیره آن در آینده حتما با تهدید تحریم آمریکا مواجه خواهند شد که باید دید مقامات اروپایی برای این مساله چه راه‌حلی را پیش‌بینی می‌کنند.
بر اساس این گزارش، شرکت SPV در ایران در بانک مرکزی مستقر و ایجاد می‌شود.
یادآور می‌شود، تجار و بازرگانان و نیز مردم نباید توقع داشته باشند با اعلام آغاز به کار SPV این شرکت و فعالیت‌هایش به سرعت عملیاتی شود، چرا که این روند تا حدود زیادی زمان‌بر خواهد بود. این زمان‌بر بودن نه صرفا به خاطر فشارهای آمریکا، بلکه به خاطر ساختار جدید این شرکت در اروپا است که بی‌سابقه است و برای شرکت‌ها و کشورهای اروپایی موضوعی جدید است و طبیعی است که ملحق شدن به این ساز و کار زمان بر باشد. به علاوه آمریکا حتما شرکت‌ها و کشورهای دیگر را نسبت به همکاری با SPV تهدید به تحریم می‌کند از این رو SPV راه بسیار دشواری را پیش رو دارد.
بعد از اعلام آغاز فعالیت این شرکت، در مرحله اول فعالیت آن معطوف به همکاری‌ها و تعامل ایران با اروپا خواهد شد و در مرحله دوم به کشورهای غیراروپایی به ویژه کشورهای خریدار نفت ایران از جمله هند و چین ارجاع پیدا می‌کند و نمی‌توان بازه زمانی مشخصی برای ورود به مرحله دوم از قبل تعیین کرد. با توجه به چشم‌انداز ضعیف ایستادگی قاطع اروپا مقابل آمریکا و امکانات و توانایی ضعیف آنها در برابر مقابله با فشارهای آمریکا می‌توان گفت که SPV، در مرحله نخست اجرا، صرفا برای تسهیل امور ضروری، حیاتی و انسانی کاربرد پیدا خواهد کرد نه بازگرداندن روابط تجاری و اقتصادی به روند عادی آن‌گونه که بعد از اجرایی شدن برجام و قبل از خروج آمریکا شاهد آن بودیم.
شایان ذکر است، کالاهای "انسانی" با کالاهای "بشردوستانه" متفاوت است و آن دسته از کالاها از جمله مواد غذایی، دارو، تجهیزات پزشک و بهداشتی که اساسا در هیچ دوره‌ای تحریم نبوده‌اند را شامل می‌شود. آنچه در مرحله دوم از بازگرداندن تحریم‌های آمریکا اتفاق افتاد و مقامات آمریکایی منکر آن شدند این مساله بود که "کالاهای انسانی تحریم نشده‌اند" شاید این صحبت آنها درست باشد اما نکته این است که آمریکا بر سر صادرات و واردات این کالاها، نقل و انتقال مالی و بیمه آنها موانع زیادی را ایجاد کرده است که در عمل این بخش با مشکل مواجه شد بنا بر این در گام نخست SPV مشکلات بر سر راه صادرات و واردات این کالاها را رفع خواهد کرد و بعد از آن کالاهای تحریمی مورد هدف قرار می‌گیرد.
بنا بر این گزارش، در میان هشت کشوری که از تحریم‌های آمریکا در برابر خرید نفت ایران معاف شده‌اند، چین و هند مهم‌ترین کشورها برای ایران و خریداران اصلی هستند و مهم است که در بلندمدت این کشورها هم‌چنان برای ایران حفظ شوند. اما این احتمال که با طولانی شدن تحریم‌ها، چین و هند از خرید نفت ایران منصرف شوند و برای تامین انرژی به سراغ رقبای ایران یعنی عربستان و روسیه بروند، جدی است. در عین حال ایران برای حفظ ظرفیت این کشورها در خرید نفت، مذاکرات جداگانه‌ای برای ایجاد SPV ویژه با چین و هند را آغاز و دو طرف به نتایجی هم رسیده‌اند با این حال SPV می‌تواند مشکلات بیش‌تری را از سر راه ایران در این ارتباط بردارد.
مقابله با تحریم‌های یک جانبه آمریکا در مقطع کنونی، از برخی جهات با شدت کمتری نسبت به دوره قبل در دولت احمدی‌نژاد است، چرا که قطعنامه‌های شورای امنیت و همراهی اتحادیه اروپا با آمریکا و نیز اجماع جهانی علیه ایران وجود ندارد و از طرفی تحریم‌ها سخت‌تر از گذشته است چون امروز دوستان موثر کمتری در اطراف و همسایگی خود در مقابله و دور زدن تحریم‌ها داریم. پیش از این کشورهای امارات متحده عربی و ترکیه دو کشور مهم در همسایگی ایران بودند که با ایران همکاری‌های قابل توجهی داشتند اما امروز و در سال‌های گذشته بسیاری از روابط و امکانات ایران در سطوح مختلف در این کشورها از بین رفته یا نمی‌توان دیگر به آنها رجوع کرد. با این حال ضروری است تا راه‌های ارتباطی و تنفسی هر چه بیش‌تری را در کشورهای همسایه علاوه بر اروپا، چین و روسیه ایجاد شود.
بسیاری از منتقدان دیروز و امروز برجام بر این نظرند که همکاری با اروپا و به انتظار SPV ماندن امری بیهوده است و باید به امکانات داخلی اتکا کرد. این در حالی است که مقامات کشور اعلام می‌کنند در بخش‌های مختلف بیکار ننشسته‌اند و اقدامات زیادی را برای مهار فشارها انجام داده و می‌دهند. علاوه بر این منتقدان بر خروج از برجام یا قطع همکاری با اروپا و رها کردن مذاکرات تاکید دارند بدون آنکه ظرفیت‌های سیاسی اجتماعی و اقتصادی کشور را مورد توجه قرار دهند. همان‌طور که در بالا به آن اشاره شد، اروپا و حفظ مسیر همکاری و گفت‌وگو با آنها در شرایط فعلی، حفظ مسیر تنفس ایران در شرایط تحریمی و در راستای منافع ملی کشور است نه صرفا تلاشی برای حفظ برجام؛ چه آنکه برجام امری جدا از سیاست خارجی کشور نیست.
شاید اروپا نتواند شرکت‌های تجاری و مالی و بانک‌هایش را با وجود SPV به همکاری با ایران ترغیب کند یا تعاملات تجاری‌اش حتی در بخش انرژی را به وضعیت قبل از خروج آمریکا از برجام برگرداند اما همین‌که آنها سازنده و حامی SPV هستند و بتوانند این ساز و کار را حفظ کرده و مکانیسم جدید به وجود آمده را در اختیار کشورهای دیگر قرار دهند، اقدامی موثر برای ایران در شرایط سخت تحریمی است و اجازه نخواهد داد تحریم‌های آمریکا به توان صد در صدی اجرای و عملیاتی شود.
ایسنا