مزیت فراوانی خوراک نفت گاز کشور سبب شده است که صنعت پتروشیمی کشور به یکی از صنایع پیشرو و مهم کشور تبدیل شود که علاوه بر ارز آوری برای کشور، بسیاری از شرکت‌های پایین دست را از نظر تامین مواد‌اولیه بهره‌مند کند. بر اساس اطلاعات موجود در سال ۱۳۹۶ مجموع کل تولیدات این صنعت ۵۳.۶۳ میلیون تن بوده است که از این میزان حدود ۳۰ میلیون تن آن به عنوان فروش خالص بوده است ( مابقی به عنوان خوراک خود واحد پتروشیمی و فروش بین مجتمعی بوده است). از این میزان حدود ۲۲ میلیون تن آن یعنی حدود ۷۳ درصد از آن صادر و حدود ۲۷ درصد آن در داخل کشور فروش رفته است. این در حالی است که کارشناسان معتقدند نیاز است در کشور با توجه به مزیت فراوانی خوراک پتروشیمی‌ها هچون متان، اتان، LPG ظرفیت تولید محصولات را با توجه به زنجیره ارزش محصولات با هدف ارزش افزوده بالاتر و جلوگیری از خام فروشی افزایش داد.
زنجیره ارزش نامتوازن صنعت پتروشیمی
تنوع محصولات پتروشیمی کشور نشان می‌دهد که زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی کشور نا متوازن رشد کرده است و بسیاری از محصولات در ظرفیت های بالا تولید و بسیاری از زنجیره‌ها در ظرفیت‌های پایین تولید میشود. نمودار زیر محصولات پتروشیمی بر اساس ظرفیت و مجوزهای طرح مصوب تا سال ۱۳۹۴ را نشان می‌دهد.
بر اساس آمار نمودار بالا عمده طرح های صنعت پتروشیمی کشور در حوزه بالادست صنعت پتروشیمی، محصولات پایه و اساسی متمرکز شده است. برخی از محصولات مانند متانول با وجود اینکه در ظرفیت بالا در کشور تولید میشود، اما سهم کمی در زنجیره ارزش افزوده و تولید محصولات پایین دست دارد و مقادیر قابل توجهی از این محصول صادر میشود. همچنین سهم بالای ظرفیت تولید فعلی و طرح‌های مصوب از زنجیره گاز طبیعی است، در حالی که زنجیره‌های محصولات از خوراک مایع مانند واحدهای آروماتیک شکل نگرفته است.
ظرفیت بالای تولید متانول کشور
ظرفیت تولید متانول کشور تا سال ۱۳۹۷ برابر ۷ میلیون تن است. با توجه به طرح های در حال احداث پتروشیمی‌های متانول ساز کشور، ظرفیت تولید متانول تا سال ۱۴۰۱ به حدود ۲۳ میلیون تن در سال خواهد رسید. این ظرفیت بالای تولید متانول کشور نشان از حجم سرمایه گذاری وسیع سرمایه گذاران در این زنجیره از محصولات پتروشیمی را نشان می‌دهد. محصولی که تنها با هدف صادرات متانول و نادیده گرفته شدن محصولات از ادامه زنجیره متانول است.
مقایسه ظرفیت تولید متانول با دیگر محصولات پتروشیمی
با مقایسه ظرفیت تولید متانول کشور با دیگر محصولات پتروشیمی، میزان اختلاف ظرفیت تولید کاملا مشهود است. در سال ۱۳۹۷ ظرفیت تولید متانول کشور ۷ برابر پروپیلن و ۳۰ درصد بیشتر از اتیلن است. این اختلاف پس از بهره برداری از طرح‌های جدید متانول کشور بدتر نیز خواهد شد و آمار بالای تولید متانول، اختلاف ظرفیت این محصول با محصولات دیگر را به شدت افزایش می‌دهد و شاهد تولید در ظرفیت های پایین محصولات مهم همچون پروپیلن که باعث توسعه صنایع تکمیلی وکاهش آمار واردات محصولاتی نظیر پلی‌پروپیلن میشود، خواهیم بود.
دلیل ظرفیت بالای سرمایه گذاری در متانول چیست؟
حجم بالای تولید متانول در کشور و از طرفی نادیده گرفتن یا تولید ظرفیت پایین بسیاری از محصولات مهم و پر مصرف داخل کشور از یک رویه غیر طبیعی در قیمت گذاری خوراک پتروشیمی‌ها حکایت دارد. بررسی وضعیت اقتصادی واحدهای متانول ساز کشور نشان می‌دهد که سهم کمی از درآمد سالیانه این شرکت‌ها بابت پرداخت هزینه خوراک می شود در حالیکه این شرایط در پتروشیمی‌های دیگر صدق نمی‌کند. نمودار زیر میزان درآمد و میزان پرداخت هزینه خوراک پتروشیمی‌های متانول ساز با دیگر پتروشیمی ها را نشان می‌دهد.
همانطور که در نمودار مشاهده می شود سهم هزینه های خوراک واحدهای متانول حدود ۳۰ درصد درآمد این شرکت ها است، این در حالی است که این میزان در پتروشیمی های الفین و آروماتیکی بیشتر است صالح امیری، کارشناس صنعت پتروشیمی با اشاره به اینکه یکی از دلایل مهم اندک بودن هزینه خوراک پتروشیمی ها متانول ساز کشور، قیمت خوراک ارزان گاز طبیعی است، گفت: در سال ۱۳۹۶ میزان پرداختی هر متر مکعب گاز طبیعی پتروشیمی ها تنها ۱۰ سنت بوده است که این عدد در سال ۱۳۹۷ به حدود ۱۱.۸ سنت رسیده است که در مقایسه با قیمت گاز طبیعی صادراتی کشور بسیار ناچیز است. یکی دیگر از دلایل پرداخت هزینه خوراک واحدهای پتروشیمی متانول ساز کشور، محاسبه بخشی از گاز مصرفی این واحدها به عنوان سوخت است که قیمت آن حدود ۱۳۲ تومان به ازای هر متر مکعب است.
وی افزود: این شرایط قیمت گذاری خوراک گاز طبیعی سبب شده است که سهم بالای سرمایه گذاری‌ها صورت پذیرفته در این صنعت به سمت محصولات نظیر متانول و اوره و آمونیاک سوق پیدا کند و سرمایه گذاری را در دیگر زنجیره های مهم و حیاتی این صنعت از لحاظ اقتصادی غیر منطقی نشان دهد؛ به تعبیری رانت خوراک ارزان گاز طبیعی سبب قربانی شدن دیگر زنجیره های صنعت پتروشیمی شده است.
چه باید کرد؟
این کارشناس صنعت پتروشیمی با تاکید بر اینکه اساسا جهت توسعه صنعت پتروشیمی در هر کشور نیاز به ضرورت‌هایی نظیر تامین خوراک، بازار مصرفی و تکنولوژی مورد نیاز فرایندهای صنعت پتروشیمی است، تصریح کرد: بسیاری از کشورهای دنیا نظیر کره جنوبی و چین بدون مزیت خوراک توانسته اند سهم بالایی از بازار صادرات محصولات پتروشیمی در دنیا را همزمان با گسترش صنایع تکمیلی در کشور خود تصاحب کنند.
به گفته امیری، در کشور ایران با توجه به مزیت های فراوانی خوراک و بازار مصرف داخلی و صادراتی، می‌توان با ایجاد یک سیاست گذاری هوشمندانه، صنعت پتروشیمی را در جهت ایجاد زنجیره ارزش توسعه داد. در حال حاضر با گذشت حدود ۳ دهه از عمر صنعت پتروشیمی کشور، همچنان شاهد تولید بسیاری از محصولات خام با کمترین ارزش افزوده هستیم و بسیاری از زنجیره های مهم که باعث ایجاد ارزش افزوده و اشتغال می شود نادیده گرفته شده است.
وی اظهار داشت: مطمئنا یکی از دلایل عدم توسعه بر اساس زنجیره ارزش در این صنعت، سیاستگذاری غلط در قیمت گذاری خوراک این صنعت است. زمانی که رانت خوراک در گاز طبیعی تحویلی به پتروشیمی‌ها باشد، سرمایه‌گذاری در زنجیره های دیگر غیر منطقی به نظر می رسد و شاهد تولید ۲۳ میلیون تن متانول و صادرات آن تا یک دهه دیگر در کشور خواهیم بود. همچنین این نوع قیمت‌گذاری سبب تحت تاثیر قرار دادن طرح‌های توسعه این صنعت خواهد شد.
مهر