۱۵ ماه پیش و با خروج آمریکا از برجام، صادرات نفت ایران و به دنبال آن ورود ارز به کشور با محودیت‌هایی روبرو شد. ایران اگر چه آن گونه که معاون بین‌الملل وزیر نفت گفته نفت خود را از مسیرهای خاکستری همچنان می‌فروشد اما سنگ‌اندازی‌ها هزینه فروش نفت را بالا برده است.

از سوی دیگر واردات نیز با موانعی روبروست. ایران پول نفت صادراتی خود را با موانعی به دست می‌آورد و برای خرید کالاهای مختلف نیز چانه‌زنی‌های زیادی صورت می‌گیرد. و این در شرایطی است که فقط یک کشور از ۷ کشور امضاکننده برجام نخواسته به تعهداتش پایبند بماند. همچنان به جز آمریکا، ۵ کشور دیگر طرف حساب ایران در برجام هستند و بر همین اساس ایران انتظار دارد محدودیت‌های پیش آماده نیز متناسب با خروج یک کشور باشد.

از همین رو با تاکید بر پایبندی ایران به مفاد برجام، همواره از طرف‌های اروپایی خواسته تا هزینه حفظ برجام را بپردازند. اروپا نیز در این مسیر ایجاد ساز و کار مالی با ایران به نام اینستکس را در دستور کار قرار داده است.

اما این ساز و کار هنوز گره‌ای از مشکلات ایران باز نکرده و آن گونه که وزیر نفت ایران می‌گوید، اگر اینستکس را به عنوان یک عملیات در نظر بگیرند، بدون واریز مطمئن پول به آن یا با واریز سه یا چهار میلیون دلار یا یورو، این سازوکار پاسخگو نیست بلکه باید پول نفت به آن واریز شود.

وزیر نفت با اشاره به ناکارآمدی اینستکس بدون خرید نفت ایران تاکید کرده که شب و روز تلاش می‌کنیم تا راه‌هایی را برای صادرات نفت پیدا کنیم اما مکانیسم طراحی شده توسط اروپایی‌ها برای تجارت با ایران فایده‌ای نخواهد داشت اگر امکان صادرات نفت ایران فراهم نشود.

توافق برای فروش نفت به روسیه

معاون وزیر خارجه روسیه نیز به عنوان یکی از طرف‌های ایران در برجام، با غیرقابل‌قبول دانستن اعمال فشارهای آمریکا بر ایران، یکی از راه‌های حفظ برجام را، راه‌اندازی هرچه سریعتر مکانیزم مالی اینستکس برای مقابله با مشکلات ایجادشده از سوی آمریکا برای فروش محصولات نفتی ایران می‌داند.

پیش از این البته گزینه فروش نفت ایران از طریق روسیه و تزریق منابع آن به اینستکس مطرح شده بود اما مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا آن را رد کرده بود. هر چند که مدیربنادر و دریانوردی و منطقه ویژه اقتصادی امیرآباد در شرق مازندران گفته که توافق اولیه برای صادرات نفت از بندرامیرآباد به آستاراخان روسیه با همکاری نفت شمال انجام شده و اگر چه تاکنون صادرات نفت به صورت عملیاتی انجام نشده است، ولی پیش‌بینی می‌شود به زودی صادرات نفت به آستاراخان آغاز شود.

با وجود این انتقادات و تعلل اروپا در راه‌ندازی اینستکس، فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پایان نشست وزیران خارجه اتحادیه اروپا در بروکسل گفت که اینستکس عملیاتی شده و تعدادی از کشورهای اروپایی علاقه مند به پیوستن به این ساز و کار مالی هستند و اتحادیه اروپا از این مسئله استقبال می‌کند.

وی تاکید کرده که برجام جایگزینی ندارد و ایران نیز باید به تمام تعهدات خود در برجام پایبند بماند و اینکه آیا اینستکس شامل معاملات نفتی بشود یا خیر؟ به بررسی بیشتری نیاز دارد.

اروپا نفت ایران را پیش‌خرید کند

در این زمینه صباح زنگنه، نماینده پیشین ایران در سازمان همکاری‌های اسلامی در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا، با اشاره به اینکه اروپا در صورت وجود اراده سیاسی راه‌حل‌های زیادی برای راه‌اندازی و تامین اعتبار اینستکس دارد، گفت: یکی از راه‌حل‌ها ادامه خرید نفت ایران توسط سه پالایشگاه اروپایی است که همچنان به دلیل طراحی بر اساس نفت ایران، نیازمند واردات نفت از ایران هستند.

وی راه حل دوم را تامین اعتبار خرید نفت پالایشگاه‌ها از طریق دولت‌های اروپایی دانست و ادامه داد: اگر پالایشگران اروپایی قدرت خرید نداشته باشند دولت‌های اروپایی می‌توانند به آنها اعتبار دهند و این کار انجام شود. با این کار شرکت‌های بخش خصوصی اروپا که مبادلات کمتری با آمریکا دارند می‌توانند با تشویق اروپایی‌ها مبادلاتی با ایران داشته باشند.

زنگنه افزود: راه‌حل بعدی نیز این است که اروپا معادل نفتی که بعد از اجرای برجام از ایران وارد می‌کرد، پیش‌خرید کرده و پول آن را در اینستکس تزریق کند تا بعد از حل مشکلات، واردات این نفت انجام شود.

ابعاد سیاسی و اقتصادی اینستکس برای اروپا

وی به صحبت‌های رئیس جمهور فرانسه برای حل مشکلات نیز اشاره کرد و گفت: با این پیشنهاد آمریکا تحریم‌ها و ممنوعیت‌ها علیه ایران را متوقف کرده و در مقابل ایران نیز روند کاهش تعهدات برجامی خود را فریز می‌کند.

به گفته کارشناس مسائل سیاسی، اینستکس تنها یک ابزار و روش و وسیله مبادله مالی است که در حقیقت می‌تواند استفاده از دلار را کنار گذاشته و دور بزند. این امر می‌تواند ابعاد سیاسی و اقتصادی مهمی برای اروپا به دنبال داشته باشد. اما بدون تزریق اعتبار، اینستکس ماشینی است که بنزین ندارد بنابراین درآمدهای مالی لازم است تا به اینستکس تزریق شود و این ساز و کار عمل کند.

زنگنه تاکید کرد: در موضوع پیش خرید نفت ایران توسط اروپا چندان نظر موافقی وجود ندارد زیرا این اعتبار درازمدت است و کشور را وارد گردونه استقراض خارجی در شرایط مبهم می‌کند.

با این حال به نظر می‌رسد تا زمان وارد شدن پول فروش نفت ایران به اینستکس، باید اعتبار این ساز و کار از محلی تامین شود که یکی از آنها تامین اعتبار از سوی اروپاست.

اینستکس؛ گشایشی برای واردات کالاهای اساسی

جلال میرزایی، عضو کمیسیون انرژی مجلس در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا، گفته که اگر اروپایی‌ها بتوانند تا زمانی که مشکلات ایران حل می‌شود منابعی را در قالب اینستکس در اختیار ایران قرار دهند گام به جلو به شمار می‌رود.

وی راه حل دیگر را بازپرداخت طلب ایران از کشورهای اروپایی به اینستکس و تامین اعتبار برای واردات کالاهای اساسی و دارو عنوان کرد و گفت: در حال حاضر تمرکز اینستکس بر واردات کالاهای اساسی و دارو است اما این موارد باید به کالاهایی که ممنوعیت سازمان ملل و شورای امنیت را ندارد گسترش پیدا کند.

عضو کمیسیون انرژی مجلس با اشاره به وجود مشکل در مبادلات رسمی بانک‌های ایران با بانک‌های دیگر کشورها، ادامه داد: حتی برای وارات کالاهای اساسی در مبادلات بانکی موانعی وجود دارد از همین رو شروع کار اینستکس می‌تواند گشایشی برای واردات کالاهای اساسی باشد.

به گفته میرزایی واردات کالاهای اساسی ایده‌آل نیست اما باید متناسب با واقعیت‌ها برنامه‌ریزی کنیم و کار را جلو ببریم تا توسعه کشور مختل نشود.

وی با بیان اینکه اروپایی‌ها اراده سیاسی دارند اما تحریم‌ها و کارشکنی‌های آمریکا مانع است، افزود: اروپایی‌ها برای اولین بار تحت تاثیر اقدامات دولت و وزارت خارجه حاضر شدند اندک هزینه‌ای برای حفظ برجام بدهند و این یک شروع است و اگر گسترش پیدا نکند ایران اقدامات متقابل را انجام خواهد داد.