در پی سقوط شدید قیمت ها، بازار‌های جهانی نفت به شدت آشفته شده اند. قیمت‌های انواع نفت‌های جهانی به کانال ۲۰ دلار سقوط کرده و حتی ممکن است از این هم کمتر شود. ناظران دلایل مختلفی را برای تغییرات اخیر بازار‌های نفت برمی‌شمارند.

روز دوشنبه یازدهم فروردین (۳۰ مارس) نفت خام برنت با کاهش تقریبا یک و نیم دلاری به ۲۳ دلار برای هر بشکه رسید که این پایین‌ترین قیمت خام برنت از نوامبر ۲۰۰۲ به این سو است. همچنین نفت متوسط غرب تگزاس به ۱۹.۹۲ دلار سقوط کرد که این کمترین قمیت این نفت در ۱۷ سال گذشته است.

قیمت انواع نفت اوپک نیز حال و روز خوبی ندارد. هم اکنون، انواع نفت خام سبک و سنگین اوپک در کانال ۲۰ دلار قرار دارد. در این میان، قیمت نفت سنگین ایران قابل توجه است. به گفته وبگاه تخصصی نفت، اویل پرایس، در حال حاضر قیمت نفت سنگین ایران به ۱۴.۹۳ دلار سقوط کرده است. چنین قیمت‌هایی هم برای ایران و هم برای سایر کشور‌های عضو اوپک بسیار کم سابقه است.

دو دلیل سقوط قیمت ها
اما در رابطه با اینکه چرا قیمت‌ها به این شکل تاریخی سقوط کرده اند، کارشناسان به دو دلیل عمده اشاره می‌کنند. دلیل نخست، عدم توافق روسیه و عربستان بر سر تمدید توافق کاهش تولید نفت گروه اوپک پلاس است که با برداشتن محدودیت تولید کشورها، موجب فروپاشی تاریخی قیمت‌های نفت شد. تقریبا یک ماه پیش در آستانه انقضای توافق کاهش تولید، گروه اوپک پلاس برای تمدید آن جلسه گرفتند. سعودی ها، پیشنهاد کردند که ۱.۵ میلیون بشکه در روز به توافق قبلی کاهش تولید اضافه شود تا از این طریق، قیمت‌ها افزایش یابد. سعودی‌ها مایل بودند که در توافق جدید، ۳.۶ میلیون بشکه در روز از تولید کشور‌ها حذف شود. اما روس‌ها با پیشنهاد سعودی‌ها مخالفت کردند و بدین ترتیب کل توافق کاهش تولید از بین رفت. بعد از نابودی گروه اوپک پلاس، سعودی‌ها در اقدامی انتقام جویانه، اعلام کردند که تولید نفت خود را از ماه آوریل به نحو چشمگیری افزایش خواهند داد. شرکت نفتی عربستان، آرامکو، اعلام کرد که از ماه آوریل، حجم تولید خود را از ۱۲ میلیون بشکه در روز به ۱۳ میلیون افزایش خواهد داد. ماه آوریل از راه رسید و بازار‌ها به شوک نفتی عربستان واکنش نشان می‌دهند. برخی کارشناسان معتقدند که سعودی‌ها مایل اند از طریق افزایش تولید، خسارت‌های ناشی از کاهش قیمت‌ها را جبران کنند. آن‌ها با هدف تصاحب سهم بیشتری در بازار، به مشتریان تخفیف‌های قابل توجهی داده اند.

همه این‌ها در حالی رخ داد که شیوع ویروس جدید کرونا، معروف به کووید-۱۹، به اقتصاد جهانی ضربه می‌زند. تعداد بیماران کرونا در جهان از ۷۰۰ هزار نفر فراتر رفته و تلفات این بیماری نیز از ۳۳ هزار نفر عبور کرده است. کشور‌ها برای جلوگیری از شیوع بیشتر این بیماری، تدابیر محدودکننده‌ای به کار گرفته اند که شامل تعطیلی بخش‌هایی از اقتصاد می‌شود. در نتیجه این تدابیر، فعالیت‌های اقتصادی در کشور‌های بزرگ دچار افت شده و به تبع آن، مصرف نفت و تقاضای جهانی آن نیز کاهش یافته است.

قیمت های فعلی نفت، بسیار کمتر از میزان تعیین شده در بودجه سالانه برخی کشورهای نفتی است.

کسری‌های بزرگ در بودجه‌های نفتی
هم کرونا و هم اختلاف نفتی عربستان و روسیه فعلا پابرجا هستند. هنوز هیچ درمان قطعی و جامعی برای بیماری کرونا پیدا نشده و هر روز تعداد بیشتری به مبتلایان اضافه می‌شود. امری که به معنای تداوم رکود اقتصادی در جهان است. در رابطه با عربستان و روسیه نیز هر دو طرف اعلام می‌کنند که قصدی برای گفتگو بر سر ایجاد تعادل در بازار ندارند. در نتیجه، سقوط قیمت‌ها ادامه خواهد داشت. برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که قیمت‌ها ممکن است به زیر ۲۰ دلار هم سقوط کند. امری که برای بسیاری از طرف‌ها، از تولیدکنندگان نفت شل در آمریکا گرفته تا کشور‌های متکی به نفت، فاجعه‌بار خواهد بود.

به عنوان نمونه، کشوری مثل عراق که به گفته کارشناسان اتکای ۹۰ درصدی به درآمد‌های نفتی دارد، مشکلات اقتصادی زیادی خواهد داشت. عراق با صادرات روزانه ۳.۵ میلیون بشکه، دومین کشور بزرگ تولیدکننده نفت اوپک است. در پیش نویس بودجه ۲۰۲۰ این کشور، قیمت نفت ۵۶ دلار تعیین شده بود، اما حالا قیمت‌ها به نصف رسیده است. کاهش قیمت‌های نفت، باعث کاهش ۶۵ درصدی درآمد خالص عراق در سال جاری خواهد شد و این به معنای کسری بودجه چند میلیارد دلاری در هر ماه است. آیا عراق می‌تواند از پس چنین کسری‌های بزرگی بربیاید؟ هنوز معلوم نیست.

فعلا سیاستمداران این کشور درگیر تشکیل دولت جدید هستند و توجه چندانی به مباحث اقتصادی نشان نمی‌دهند. اما در بلندمدت، ممکن است با مشکلات اقتصادی متعددی روبرو خواهند شد. سایر کشور‌های نفتی، از حیث کسری بودجه، مشکلات مشابهی خواهند داشت. برخی از این کشورها، تلاش می‌کنند هر چه زودتر غول‌های نفتی مثل عربستان و روسیه را آشتی دهند، اما هنوز موفق نشده اند. الجزایر که ریاست دوره‌ای اوپک را در اختیار دارد، از دبیرکلی اوپک درخواست کرده که جلسه‌ای برای بررسی مشکلات برگزار کند. اما عربستان و دیگران مخالفت کرده اند.

فراتر از جنگ نفتی
برخی کارشناسان این مخالفت عربستان و ناتوانی آن در توافق با روسیه، را خودکشی جمعی و اشتباه فاحش توصیف کردند. اما، مدل جدیدی که توسط آنتونی هالف، پژوهشگر مرکز سیاست انرژی جهانی در دانشگاه کلمبیا، طی یادداشتی در روزنامه فایننشال تایمز، معرفی شده، نشان می‌دهد که جنگ نفتی عربستان و روسیه، یک امر حساب شده برای خارج کردن سایر تولیدکنندگان از بازار است. بر اساس این مدل، تولیدکنندگان بزرگ نفت مانند عربستان، که تولیدشان هزینه کمی دارد، برای استفاده بهینه از درآمد‌های نفتی باید تناقض میان قیمت و سهم بازار را متعادل کنند. وقتی قیمت‌های نفت بالا می‌رود، عربستان منتفع می‌شود، اما در عین حال، بخشی از سهمش در بازار را به نفع سایر تولیدکنندگانی که تولیدشان هزینه بالایی دارد، از دست می‌دهد. بنابراین، پاسخ عربستان این است که با کاهش قیمت ها، هزینه تولید سایر تولیدکنندگان را بیشتر می‌کند.

از این منظر، ایران و نفت شل آمریکا به عنوان دو هدف کاهش قیمت‌ها ارزیابی می‌شوند. به گفته هالف، کاهش قیمت‌ها، به همه تولیدکنندگان آسیب می‌زند، اما برای ریاض و مسکو منافع بلندمدتی دارد. آن‌ها هزینه تولید زیادی ندارند و در عین حال، ذخایر مالی زیادی دارند. در نتیجه می‌توانند بهتر از دیگران، خسارت‌های ناشی از کاهش قیمت‌های نفت را تحمل کنند. اما دیگر تولیدکنندگان مشکلاتی دارند. از دیدگاه هالف، ایران یکی از این تولیدکنندگان است. اما جایزه اصلی، ایران نیست، بلکه نفت شل آمریکاست.

هزینه تولید نفت شل در آمریکا بیشتر از نفت اوپک است. وقتی قیمت‌ها بالا می‌رود، تولید نفت شل بیشتر می‌شود. چون صرفه اقتصادی دارد. اما وقتی قیمت‌ها پایین برود، تولیدکنندگان نفت شل تحت فشار قرار می‌گیرند. شاید به همین دلیل است که آمریکا به عربستان فشار آورده که تولیدش را افزایش ندهد.