از زمان کشف نخستین چاه نفت در ایران حدود 100 سال می‌گذرد. با توجه به آمارهای میدانی و جهانی می‌توان گفت دوره استخراج نفت در ایران تقریباً در میانه راه قرار دارد. بانک جهانی در جدیدترین گزارش خود به ‌نام «ثروت در حال تغییر ملت‌ها» زمان به پایان رسیدن ذخایر نفت کشورهای مختلف را بررسی کرده ‌است. طبق پیش‌بینی این نهاد بین‌المللی، ذخایر نفتی ایران علیرغم کاهش مداوم اما تا ۱۵۵ سال دیگر دوام می‌آورد، در نتیجه باید به بهترین شکل ممکن از این ثروت خدادادی استفاده کرد.

در 100 سال گذشته همواره عمده تولید نفت در ایران به صورت خام صادر شده‌ است و در سال‌های اخیر و در زمانی که تولید نفت ایران به نقطه اوج خود یعنی 4 میلیون بشکه در روز رسیده بود، تنها یک میلیون و هفتصد هزار بشکه آن سهم ظرفیت پالایشی بود و مابقی آن به صورت خام صادر میشد. این ظرفیت پالایشی نیز اختصاص به پالایشگاه‌هایی دارد که به دلیل طراحی‌های قدیمی و تولید محصولات کم‌ارزش، حاشیه سود پایینی دارند.

در این بین درحالیکه کشورهای پیشرفته‌ای از جمله آلمان، کره‌جنوبی، ژاپن و ... با نفت وارداتی و تولید فرآورده‌های پایین‌دستی که ارزش افزوده و اشتغال بسیار بیشتری را به همراه دارند، زمینه‌ساز شکوفایی اقتصادی در کشورهای خود شده‌اند اما در ایران تفکرات وزارت نفت مبنی بر خام‌فروشی نفت در طول سالیان متمادی و عدم اعتقاد به توسعه صنایع پایین‌دستی نفت، مانع از بهره‌برداری درست و بهینه از منابع نفتی کشور شده است.

در نتیجه وقتی تفکر حاکم بر وزارت نفت، اعتقادی به صنایع پایین‌دستی نداشته باشد، برای حل مشکلات این صنعت نیز تلاشی نمی‌کند به طوری که هم‌اکنون مشکلات مختلفی گریبان‌گیر صنعت پالایشی و پتروشیمی کشور شده است که نتیجه این اتفاقات، ایجاد رکود در توسعه ظرفیت پتروپالایشی در ایران بوده ‌است. از جمله این مشکلات می‌توان به مشکل تامین مالی پروژه‌های پالایشی، عدم مدیریت واحد پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها، دستوری بودن اقتصاد پالایشگاه‌ها و البته نبود برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری جامع و آینده‌بینانه در این حوزه اشاره کرد.

تیرماه سال 98 قانونی در مجلس شورای اسلامی تصویب شد که اجرای آن راه را برای توسعه ظرفیت پالایشی و پتروپالایشی در ایران هموار کرد. قانون یاد شده به نام «قانون حمایت از صنایع پایین‌دستی نفت با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» که موسوم به قانون پتروپالایشگاه‌ها است در مرحله اجرا تا تایید 8 طرح به مجموع ظرفیت یک و نیم میلیون بشکه توسط وزارت نفت پیش رفته ‌است اما در مرحله اجرا و اعطای مجوز رسمی معطل یک مجوز از صندوق توسعه ملی برای شروع به کار است.

اعطای تنفس خوراک به پتروپالایشگاه‌ها دوره بازگشت سرمایه را به یک سال کاهش می‌دهد

طبق آخرین آمارهای بانک مرکزی حجم نقدینگی همچنان به صورت افسار گسیخته در حال رشد است. به‌طوریکه در یک سال منتهی به شهریور 99 رشد بیش از 36 درصدی را تجربه کرده ‌است و به رقم حدود 3000 هزار میلیارد تومان رسیده ‌است. در سال‌های اخیر روانه شدن مقطعی نقدینگی به سمت بازارهای ارز، طلا، مسکن یا کالایی خاص، همواره زمینه‌های سوداگری و دلال‌بازی را فراهم کرده که در نهایت با تاثیر در کالاهای اساسی و افزایش عمومی قیمت‌ها اکثریت جامعه را متضرر کرده ‌است.

به تعبیر مقام معظم رهبری، بلای نقدینگی وقتی به نعمت تبدیل می‌شود که آن را به سمت تولید هدایت کنند تا چرخ‌های زندگی مردم به حرکت دربیاید. وقتی نقدینگی به سمت تولید و فعالیت‌های مولد و سودآور اقتصادی برود دیگر نباید نگران تبعات تورم ناشی از آن بود. این مهم نیازمند ایجاد جذابیت برای هدایت سرمایه‌های خرد به بخش‌های پیشران و زیربنایی اقتصاد کشور بوده ‌است.

قانون پتروپالایشگاه‌ها با هدف جذابیت سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها طراحی شده‌ است. از جمله مفاد این قانون که به تامین مالی و کاهش دوره بازگشت سرمایه پروژه‌ها کمک می‌کند «تنفس خوراک» است. تنفس خوراک نوعی تسهیلات غیرنقدی است که در سال اول به اندازه هزینه احداث کل پتروپالایشگاه به سرمایه‌گذار داده می‌شود و سپس به صورت اقساط 8 ساله دریافت می‌شود.

اجرای تنفس خوراک باعث می‌شود که سرمایه‌گذار سود بالایی را در مدت زمان کوتاهی (در بازه زمانی تنفس خوراک که یک سال است) به دست آورد. همچنین اقتصاد آزاد پتروپالایشگاه و امکان صادرات فرآورده‌های تولیدی توسط خود واحدها و امکان استفاده از انواع ابزارهای تامین مالی که در این قانون ذکر شده‌ از جمله عواملی هستند که کمک موثری به جذابیت سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و خرد در این حوزه می‌کند.

در فناوری COTC نصف تولیدی پتروپالایشگاه‌ها، به محصولات شیمیایی تبدیل می‌شود

بررسی آمارهای موجود درباره تقاضای فرآورده‌های نفتی در دهه‌های آینده و روند تغییر بازار کشورها نشان می‌دهد که سرانه مصرف مواد پایین‌دست پتروشیمیایی روند رو به رشدی خواهد داشت و در عوض با جایگزینی سوخت‌های گازی به جای بنزین و توسعه خودروهای برقی تقاضا برای مصرف فرآورده‌های سوختی پالایشگاه‌ها کاهش می‌یابد. طبق مطالعات انجام شده، تا سال 2050 تقاضا و عرضه فرآورده‌های پالایشی مجموعا 1.3 درصد رشد خواهد داشت، ولی تقاضای محصولات پتروشیمی سالی 5 درصد رشد می‌کند. در نتیجه آینده صنعت پالایش نفت در دنیا به سمت توسعه پتروپالایشگاه‌ها حرکت خواهد کرد.

در حال حاضر اغلب طرح‌های پالایشی جدید در دنیا به صورت پتروپالایشگاه تعریف می‌شوند و به جای تولید سوخت‌هایی از جمله گازمایع و بنزین، بر تولید مواد پایه پتروشیمی یعنی اولفین‌ها و آروماتیک‌ها متمرکز شده‌اند. در این راستا فرهاد احمدی، مدیرعامل اسبق شرکت مهندسی و ساختمان نفت با اشاره به ضرورت توسعه پتروپالایشگاه‌ها در کشور گفت: «فناوری COTC انقلاب جدیدی در صنعت پتروپالایشگاهی ایجاد می‌کند. موج سومی در صنعت پالایشی در حال شکل‌گیری است که بر اساس فناوری‌های موجود نفت سفید را هم می‌شود به نفتا تبدیل کرد. گازوئیل را هم می‌شود به نفتا تبدیل کرد».

وی ادامه داد: «شرکت پترورابغ عربستان، موسسه آرامکو و شرکت سومیتمو ژاپن تا سال 2025 نسل جدیدی از پتروپالایشگاه‌ها را در سرویس قرار می‌دهند که با این فناوری‌های جدید می‌توان بعضا بیش از 30 درصد نفت خام را به نفتا تبدیل کرد. یعنی تولید خوراک واحدهای پتروشیمی در پتروپالایشگاه‌ها افزایش می‌یابد. همچنین عربستان پتروپالایشگاهی در شهر ینبع احداث کرده است که 20 میلیون تن نفت خام سبک را به 9 میلیون تن محصولات پتروشیمی تبدیل می‌کند. یعنی تقریبا 45 درصد نفتش را به خوراک واحدهای پتروشیمی تبدیل می‌کند».

تکمیل زنجیره ارزش مواد ذیل اولفین‌ها و آروماتیک‌ها موجب تولید مواد با ارزش و متنوعی از جمله انواع پلیمرها، چسب‌ها، مواد دارویی، کودهای شیمیایی، لاستیک‌ها و ... می‌شوند. از این‌رو رویکرد احداث پتروپالایشگاه‌ها که واحدهای ادغام شده از پالایشگاه و پتروشیمی هستند می‌تواند مشابه بسیاری از پارک‌های شیمیایی دنیا، زمینه تکمیل زنجیره ارزش مواد پایین‌دست پتروشیمی را فراهم کند.

طرح الحاقیه مجلس برای اعطای تنفس خوراک به پتروشیمی‌های خوراک پروپان و بوتان

متاسفانه تکمیل زنجیره ارزش در ایران صرفاً در حد شعار و در اسناد بالادستی بیان شده‌ است اما در واقعیت اقدامی خاصی صورت نگرفته و به تولید مواد پتروشیمیایی بالادستی پتروشیمی آن هم به شیوه‌ای کاریکاتوری و نامتوازن بسنده شده ‌است. در صورتی که با تولید مواد باارزش شیمیایی پایین‌دستی پتروشیمی می‌توان هم از واردات این مواد در کشور جلوگیری کرد و هم ظرفیت صادرات این مواد به بازارهای منطقه را ایجاد کرد که ارزآوری‌های قابل توجهی نیز برای کشور به همراه دارد.

در حال حاضر یکی از معضلات اساسی در مسیر توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی؛ کمبود مواد اولیه از جمله پلی پروپیلن در کشور است که این موضوع سبب تشدید رقابت بنگاه‌های اقتصادی برای خرید پلی پروپیلن از بورس کالا و در نهایت افزایش قابل توجه قیمت این ماده اولیه شده است. طبیعتا در صورت افزایش قیمت مواد اولیه، در نهایت محصول تولیدی که به دست مردم می‌رسد نیز با افزایش قیمت مواجه خواهد شد و هزینه نهایی این افزایش قیمت از جیب مردم پرداخت می‌شود.

در نتیجه دلیل عدم توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی کمبود مواد اولیه‌ای نظیر پلی پروپیلن است، اما چرا این کمبود مواد اولیه در محصولاتی ذیل زنجیره پروپیلن شکل گرفته است؟ به گفته کارشناسان یکی از دلایل اصلی عدم توسعه زنجیره پروپیلن در کشور، حاشیه سود پایین این واحدهای پتروشیمی در مقایسه با پتروشیمی‌های خوراک گازی است.

محمدرضا سلیمان زاده مدیر تولید شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس با اشاره به راهکار توسعه زنجیره پروپیلن در کشور گفت: «وزارت نفت باید مکانیسم‌هایی در این زمینه طراحی کنند تا سرمایه‌گذار برای ایجاد زنجیره پروپیلن تمایل پیدا کند. ببینید در برخی محصولات یا زنجیره‌هایی که از خوراک‌های مایع به دست می‌آید، به علت بالا بودن قیمت خوراک مایع نسبت به اتان، به صورت طبیعی سرمایه‌گذار در آنها سرمایه‌گذاری نمی‌کند».

در نتیجه در صورت ایجاد مشوق‌های اقتصادی می‌توان به توسعه زنجیره پروپیلن در کشور کمک کرد تا بدین صورت نیاز صنایع پایین‌دستی به موادی نظیر پلی پروپیلن برطرف شده و زمینه توسعه این صنایع که اشتغال و ارزش افزوده قابل ملاحظه‌ای به همراه دارند فراهم شود. در این راستا مجلس شورای اسلامی در حال بررسی طرح الحاقیه قانون پتروپالایشگاه‌ها است تا بدین طریق زمینه اعطای تنفس خوراک به واحدهای شیمیایی پایین‌دست پتروپالایشگاه را نیز فراهم کرده و مشوق اقتصادی لازم برای احداث واحدهای پتروشیمی تولیدکننده پروپیلن نیز در نظر گرفته شود. در صورت تصویب و اجرای این طرح الحاقیه، زمینه جذابیت برای مشارکت بخش خصوصی را در توسعه زنجیره ارزش مواد پایین‌دستی را فراهم می‌شود.

مالک شریعتی سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس با اشاره به طرح الحاقیه این قانون گفت: «در جلسه کمیسیون انرژی پیشنهاد شد که ذیل قانون حمایت از توسعه صنایع پایین دستی، علاوه بر پتروپالایشگاه‌ها، طرح‌های پتروشیمی با خوراک پروپان و بوتان هم در این قانون تنفس خوراک گنجانده شود که این پیشنهاد بعد از استماع نظرات دولت،‌ دیوان محاسبات، مرکز پژوهش‌ها و اعضای موافق و مخالف به رأی گذاشته شد و در نهایت تصویب شد. بر همین اساس طرح‌های پتروشیمی و خوراک پروپان و بوتان از تنفس خوراک طبق این اصلاحیه در قانون برخوردار خواهند شد به شرط آنکه در صحن علنی مجلس به تصویب برسد».

اشتغال‌زایی بیش از 230 هزار نفری با احداث 8 طرح‌ پتروپالایشی

تاکنون اجرای قانون پتروپالایشگاه‌ها در فاز اجرا تا تایید 8 طرح پتروپالایشی به ظرفیت حدود یک و نیم میلیون بشکه در روز پیش رفته ‌است. اجرای این طرح‌های پتروپالایشی و ایجاد صنایع تکمیلی پتروشیمی در پایین‌دست آنها نقش مهمی در اشتغالزایی‌های مستقیم و غیرمستقیم دارند.

جدول 1 میزان اشتغال‌زایی میانگین به ‌ازای هر 250 هزار بشکه ظرفیت پتروپالایشی و صنایع پایین‌دستی را نشان می‌دهد. داده‌های این جدول با بررسی اشتغال‌زایی پروژه‌های پالایشی و پتروشیمیایی اجرا شده در سایر کشورها و همچنین پروژه‌هایی مثل احداث پالایشگاه ستاره خلیج فارس تهیه شده ‌است. همانطور که مشخص است طی دوره ساخت بیش از 230 هزار فرصت شغلی فراهم می‌شود و طی دوره بهره‌برداری نیز درصورت تکمیل صنایع پایین‌دست پتروشیمی نیز بیش از 230 هزار فرصت شغلی فراهم می‌شود.

میزان اشتغال‌زایی طرح‌های پتروپالایشی به تفکیک دوره‌های مختلف زمانی

در مجموع به نظر می‌رسد که وقت آن رسیده است تا وزارت نفت با کنار گذاشتن تفکر خام‌فروشی، اولویت خود را در توسعه صنایع پایین‌دستی نفت و پتروشیمی قرار دهد. در این بین با توجه به تحریم‌های آمریکا و عدم توانایی صادرات نفت و از طرفی توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی و عدم توانایی در تامین نیاز بنگاه‌های تولیدی به مواد اولیه ضروری است تا مجلس و وزارت نفت با همراهی دیگر با ایجاد مشوق‌های اقتصادی مثل تنفس خوراک بسترهای لازم برای توسعه پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های زنجیره پروپیلن را در کشور فراهم کنند.