در حالی که دهه ۲۰۱۰ را عصر رشد صنعت پتروشیمی می‌‌خواندند، دهه کنونی را دهه تحول و ‌گذار این صنعت می‌دانند. تیم سردبیری مجله «انرژی کپیتال» در مقاله‌ای که اخیرا منتشر کرده‌، استدلال می‌کند در حالی که تاریخ گواه ارتباط قوی و تنگاتنگ میان بخش انرژی و صنایع شیمیایی است؛ اما به نظر می‌رسد که نیروهای بازار این زنجیره را به سوی استقلال انرژی از صنایع شیمیایی سوق می‌دهند. صنعت پتروشیمی آمریکای شمالی در طی دهه گذشته، موجی از رشد را پشت سر گذاشته که قسمت اعظم آن به مدد دسترسی به مواد اولیه ارزان از طریق گاز تولید شده توسط صنعت شیل بوده است. در این بازه زمانی بیش از ۱۲۰ میلیارد دلار برای توسعه صدها پروژه کوچک و بزرگ بخش پتروشیمی هزینه شده است. سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه تا پایان دهه گذشته به شدت زیاد بود و این دامنه این سرمایه‌گذاری‌ها در ابر پروژه‌های صنایع پتروشیمی رشد چشمگیری داشت، اما تقریبا می‌توان گفت به محض بهره‌برداری از نخستین پروژه بزرگ، این روند مسیری کاهشی در پیش گرفت. با وجود این به نظر می‌رسید که این صنعت، پتانسیل بالایی برای سرمایه‌گذاری و توسعه در آینده داشته باشد و بازار در انتظار موج دوم افزایش سرمایه در این بخش از اقتصاد بود. اما شیوع بیماری همه‌گیر کووید-۱۹ در ابتدای سال ۲۰۲۰ رشد سرمایه‌گذاری در این بخش، حداقل به طور موقت متوقف کرد. شیوع کرونا باعث شد که افراد، بازارها و شرکت‌های فعال در این صنعت با بحران جدی مواجه شوند.

در حال حاضر نیز به نظر می‌رسد هرچه در جهان پساکرونایی به پیش می‌رویم، احتمال سرمایه‌گذاری‌های گسترده در زنجیره ارزش سنتی بخش پتروشیمی، کمتر می‌شود. علاوه بر این، روندهای حاکم بر این صنعت نشان از تغییر استراتژی‌ها و اهداف صنایع شیمیایی می‌دهند. در نهایت می‌توان گفت روند کنونی به معنای کاهش وابستگی متقابل زنجیره ارزش انرژی به محصولات شیمیایی است.

در چنین شرایطی برخی از نیروهای فعال، خلاق و نوآور صنایع پتروشیمی نیز در حال تحریک و تسریع روند تحول و ‌گذار در این صنعت هستند. این بازیگران در حال انجام اقداماتی متمرکز بر رشد نوسانات بازار در پی تغییرات زنجیره ارزش و افزایش توجه به راه‌حل‌های سبز و پایدار برای توسعه این صنعت هستند.

نوسانات بازار

درهم‌تنیدگی زنجیره ارزش انرژی و صنایع شیمیایی، همزمان به نقطه ضعف و نقطه قوت این بخش تبدیل شده است. درست در جایی که خروجی پالایشگاه‌ها به خوراک پتروشیمی‌ها بدل می‌شوند و محصولات شیمیایی حاصل از فرآیند کراکینگ صنایع پتروشیمی در پالایشگاه مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند، این رابطه در زنجیره ارزش به یک همزیستی متقابل بدل شده است. با این وجود، در سال ۲۰۲۰ و زمانی که بخشی از زنجیره ارزش به ناگاه متوقف شد، تقاضا در سمت دیگر این زنجیره به شدت افزایش یافت. در چنین شرایطی زنجیره ارزش دچار تنش و نوسانات جدی می‌شود که تلاش‌ها برای یافتن راه‌حل‌های جایگزین برای برطرف کردن چالش‌ها را افزایش می‌دهد.

یک مثال مناسب در این مورد، زنجیره ارزش پروپیلن است. پروپیلن پالایشگاهی (RGP)، خوراک اصلی برای تولید محصولات شیمیایی مشتقه از جمله پلی پروپیلن است. در ابتدای سال ۲۰۲۰ که شیوع بیماری کووید، سبب توقف ناگهانی سفرهای جاده‌ای و هوایی شد، سرعت و حجم تولید پالایشگاه‌ها به شدت کاهش یافت و برخی از آنها هم تعطیل شدند؛ در نتیجه چنین شرایطی، تولید پروپیلن پالایشگاهی بسیار افت کرد که نتیجه آن کاهش تولید پلی‌پروپیلن در مجتمع‌های پتروشیمی و صعود چشمگیر قیمت آن در بازار بود. از سوی دیگر، تقاضا برای پلی‌پروپلین که در بخش عمده‌ای از مواد بهداشتی همچون ماسک و محصولات حفاظت بهداشت شخصی و لوازم پزشکی یک‌بار مصرف مورد استفاده قرار می‌گیرد، نیز افزایش جدی داشت. گرچه منابع جایگزینی برای تولید خوراک پروپیلن از جمله فرآیند دهیدروژناسیون پروپان (PDH) وجود دارد، اما شرکت‌های تولیدکننده مواد شیمیایی در پی آن هستند که روش‌هایی برای کاهش وابستگی به محصولات جانبی پالایشگاهی بیابند.

سبزشدن صنعت

بحران ناشی از پاندمی کرونا مانع از اجرایی شدن طرح ممنوعیت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی شد و شعارها برای توقف مواد پلاستیکی یک‌بار مصرف، دست کم به طور موقت فروکش کرد. اما شرکت‌های فعال در صنایع شیمیایی به این حقیقت آگاه هستند که این آرامش پیش از توفان، موقتی و کوتاه‌مدت است. کما اینکه کشور آلمان از همان سال ۲۰۲۰ حرکت خود به سوی ممنوعیت کامل استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را آغاز کرده و حالا اتحادیه اروپا نیز از هفته پیش ممنوعیت استفاده از ظروف یک‌بار مصرف پلاستیکی را آغاز کرده است. طبق گزارش هلسینکی تایمز، ویرجینجوس سینکویچیوس، کمیسر اتحادیه اروپا در امور محیط‌زیست، اقیانوس‌ها و شیلات در توییتر نوشت: «امروز همان روزی است که اتحادیه اروپا با بشقاب، قاشق و چنگال، نی، گوش پاک‌کن، فنجان، ظروف نگهداری غذا و سبزیجات که همگی از پلی‌استایرن (پلیمر مصنوعی) و مواد پلاستیکی ساخته شده‌اند، خداحافظی می‌کند.

در چنین وضعیتی شرکت‌های کوچک و بزرگ فعال در صنعت پتروشیمی، در پی آنند تا اتحادی میان خود در برابر فشار فزاینده جنبش اقلیمی علیه محصولات پلاستیکی شکل دهند و در این راستا تلاش می‌کنند تا راه‌حل‌هایی پایدار برای این صنعت ۴۳۰ میلیارد دلاری خلق کنند. اهمیت این بخش برای صنعت پتروشیمی در جهان چنان بالاست که تنها کافی است به اشتغال‌زایی یک میلیون نفری آن اشاره کرد.

به همین دلیل نیز تلاش برای یافتن راه‌حل‌های خلاقانه و نوآورانه در صنایع شیمیایی و پلاستیک به طور جدی افزایش یافته است؛ چرا که سرمایه‌گذاران و اپراتورها از استارت‌آپ‌های نوپا گرفته تا شرکت‌های حاضر در لیست فورچون-۵۰ (Fortune-۵۰) در جست‌وجوی مسیری برای همگام شدن صنعت پتروشیمی با واقعیات جدید جهان هستند.

امیدوارکننده‌ترین مساله در این میان، تمرکز بر بازیافت مواد شیمیایی و ضایعات پلاستیکی و تجزیه و تبدیل آنها به خوراک صنایع شیمیایی است. هر میزان که پروژه‌هایی از این دست در سراسر جهان در مقیاس گسترده‌تری اجرا شوند و موفقیت بیشتری به دست آورند، وابستگی زنجیره ارزش پتروشیمی و بخش انرژی به شکل متقابل کاهش می‌یابد.  صنعت پتروشیمی جهانی همچنین در تلاش است تا برای تقابل با رشد فزاینده خودروهای برقی، به سمت راه‌حل‌های سبز و پایدار حرکت کند. کاهش تقاضا برای محصولات پالایشگاهی به دلیل اثراتی که در تامین خوراک پتروشیمی‌ها می‌گذارد، به تقلای شرکت‌های صنایع شیمیایی برای سبزتر شدن دامن می‌زند. در نتیجه با تغییر الگوی حمل‌ونقل و افزایش استفاده از خودروهای برقی، تمرکز روی مواد شیمیایی تجدیدپذیر و سبز به عنوان جایگزینی برای محصولاتی با پایه سوخت‌های فسیلی بیشتر شده و در همین راستا سرمایه‌گذاری شرکت‌های پیشرو بر روی هیدروژن سبز فزونی یافته است.

واکنش پتروشیمی‌ها به تغییرات

تیم سردبیری انرژی کپیتال مدیا می‌گوید شرکت‌های پیشرو صنعت پتروشیمی برای آنکه به این تغییرات و روندهای تازه پاسخ مناسبی دهند، سه گزینه پیش روی خود دارند:

انتخاب نخست شرکت‌ها، سرمایه‌گذاری روی استقلال صنعت پتروشیمی، همزمان با استفاده حداکثری از وابستگی متقابل به بخش انرژی است. در این سناریو شرکت‌های شیمیایی پیشرو، تمرکز خود را روی محصولات و فناوری‌‌هایی قرار می‌دهند که وابستگی کمتری به صنایع پالایشگاه داشته باشند. مثال این امر می‌تواند سرمایه‌گذاری در هگزن و سرمایه‌گذاری در واحدهای PDH به عنوان خوراک برای تولید پلی‌پروپیلن باشد. همچنین برای تولید سایر مشتقات پروپیلن، سرمایه‌ها به سوی استقلال نسبی در زنجیره ارزش حرکت می‌کنند. درست در همین زمان، این دست شرکت‌ها به شدت روی فناوری و منابع خود برای رسیدن به درک موثرتر پیچیدگی‌ها و استفاده از تعاملات بین زنجیره ارزش انرژی و مواد شیمیایی، سرمایه‌گذاری می‌کنند.  دومین پاسخ این شرکت‌ها، افزایش سرعت عمل و چابکی برای تسریع در استفاده از فناوری‌های جدید برای رسیدن به اهداف رو به رشد و پایدار خود است.

گزینه سوم نیز مشارکت در راه‌حل‌های صنعتی ضمن رقابت با سرمایه‌گذاری‌های منفرد است. به نظر می‌رسد در دهه جدید، شرکت‌های فعال در صنایع شیمیایی و زنجیره ارزش وابسته به انرژی مواد شیمیایی، شاهد تحولاتی سریع باشد و آینده پیش روی آن، رقابتی‌تر و پایدارتر و سبزتر شود؛ امری که بی‌تردید بر روابط و وابستگی به شرکای زنجیره ارزش بالادستی هم تاثیر می‌گذارد و این امر را هم دستخوش تغییر می‌کند.