بعد از وقوع جنگ روسیه و اوکراین، اتحادیه اروپا با اعمال تحریم‌هایی بر صنعت نفت و گاز روسیه، وارد جنگ اقتصادی با این کشور شد، روس‌ها نیز در واکنش به این اقدام اتحادیه اروپا، جریان صادرات گاز به کشورهای اروپایی را محدود کرد تا با توجه به وابستگی اتحادیه اروپا به گاز خود، آنها را تحت فشار بگذارد.

مناقشه گازی روسیه و اروپا یک فرصت بی‌نظیر را مقابل ایران قرار داده است تا با استفاده از ظرفیت گاز مازاد روسیه، در مسیر تبدیل شدن به هاب گازی منطقه قدم بردارد و یا موجب تقویت صادرات گازوئیل و مازوت مصرفی در نیروگاه‌ها شود.

به اعتقاد کارشناسان، در بلندمدت بهترین سناریو برای ایران جهت واردات گاز روسیه، صادرات آن به قیمت بالاتر به کشورهای همسایه است؛ موضوعی که مزایای اقتصادی آن بیش از 6 میلیارد دلار خواهد بود.

در ادامه طبق گزارش موسسه Solution به بررسی وضعیت صادرات گاز روسیه و فرصت ایران برای تجارت با گاز این کشور پرداخته می‌شود.

*چرخش صادرات گاز روسیه از غرب به شرق

طبق گزارش گازپروم، تولید این شرکت تا پایان ماه جولای (ماه گذشته میلادی) نسبت به سال گذشته، 12 درصد (35.8 میلیارد مترمکعب) کاهش یافته است (تصویر 1).

از طرفی مصرف داخلی روسیه در این بازه زمانی، 2 درصد (3 میلیارد مترمکعب) کاهش داشته و از طرف دیگر صادرات به کشورهای غیر از مقاصد آسیای میانه نیز با کاهش 35 درصدی (معادل 40 میلیارد متر مکعب) مواجه بوده است.

تصویر 1

چرخش جریان گاز روسیه به شرق بسیار زودتر از پیش‌بینی‌ها محقق شد، در شرایطی که صادرات گاز به مقاصد اروپا و ترکیه به ترتیب با کاهش 40.7 و 2.8 میلیارد مترمکعبی روبرو بوده، اما صادرات به چین در بازه 7 ماهه 3.5 میلیارد مترمکعب معادل 60.9 درصد افزایش داشته است.

* پیش‌بینی افزایش 13 میلیارد دلاری درآمد صادرات گاز روسیه در 2022

با وجود کاهش 40 درصدی حجم صادرات به اروپا اما با توجه به مدل قیمت‌گذاری صادرات به این قاره، قیمت در این بازه بیش از 4 برابر شده است. از سوی دیگر با وجود افزایش 60 درصدی صادرات به چین، اما قیمت صادرات به این کشور (بر پایه سبد فرآورده‌های نفتی) حدود یک چهارم قیمت صادرات به اروپاست. بنابراین عمده افزایش درآمد روسیه همچنان از محل صادرات به اروپا ایجاد شده است.

با ادامه روند موجود (استفاده از از 20 درصد ظرفیت نورداستریم 1) و با قیمت‌های فعلی، گازپروم می‌تواند 79 میلیارد دلار درآمد از صادرات گاز کسب کند، که همچنان بیشتر از 20 درصد در مقایسه با سال گذشته خواهد بود.

تصویر 2

*90 میلیارد متر مکعب گاز صادراتی روسیه در معرض خطر کاهش است

اتمام قراردادهای قبلی صادرات گاز روسیه به اروپا و تنش‌های شدید ایجاد شده، حدود 180 میلیارد متر مکعب گاز صادراتی روسیه به اروپا را در معرض خطر کاهش جدی قرار داده است.

افزایش صادرات LNG و حداکثر کردن ظرفیت خط لوله به چین، گزینه‌هایی هست که در کوتاه‌مدت نهایتا نصف حجم صادراتی به اروپا را پوشش می‌دهد و همچنان 90 میلیارد متر مکعب گاز روسیه می‌تواند به صورت مازاد باقی بماند.

* جزئیات سه مسیر انتقال گاز روسیه به ایران

در این میان یک گزینه نیز ورود به بازار خاورمیانه و جنوب غرب آسیا (عراق، پاکستان و غیره) خواهد بود. دو زیرساخت موجود پیش‌ِروی این استراتژی مسیرهای ترکمنستان- ایران و آذربایجان-ایران است.

از ترکمنستان به ایران دو خط لوله به مجموع تقریبی 20 میلیارد مترمکعب وجود دارد که اکنون حداکثر 20 درصد از ظرفیت آن استفاده می‌شود. اتصال ترکمنستان به روسیه از طریق خط لوله آسیای مرکزی CAC (بال شرقی و غربی) با ظرفیت اولیه 90 میلیارد متر مکعب است که به دلیل فرسوده شدن نزدیک 45 میلیارد متر مکعب آن قابل استفاده است.

در غرب خزر نیز، مسیر خط لوله تاریخی صادرات ایران به شوروی (قاضی محمد – آستارا) محل اتصال ایران به روسیه از طریق آذربایجان است. این خط با ظرفیت اولیه 10 میلیارد مترمکعب احداث شده و اکنون کمتر از 20 درصد ظرفیت آن قابل استفاده است. افزایش حجم عملیاتی این خط نیاز به تعمیر و بازسازی دارد.

تصویر 3

* فرصت ایران برای تبدیل به هاب گازی منطقه با گاز روسیه

علاوه بر مسئله حجم قابل صادرات و مسیرهای ورود گاز روسی به بازارهای خاورمیانه، موضوع قیمت چالشی اساسی در مسیر تحقق این استراتژی خواهد بود.

قیمت گاز وارداتی کشورهای خاورمیانه و جنوب غرب آسیا طی 2 سال اخیر بیش از 50 درصد پایین‌تر از قیمت صادرات روسیه به اروپا بوده است (تصویر 4).

تصویر 4

در مجموع به نظر می‌رسد که ایران زیرساخت لازم برای واردات گاز روسیه حداقل به میزان 20 میلیارد متر مکعب در سال را داراست و می‌تواند با واردات گاز روسیه با قیمت مناسب و صادرات آن به قیمت بالاتر، خود را به هاب گازی منطقه تبدیل کند، فرصتی که البته باید با رعایت ملاحظات فنی و کارشناسی همراه باشد.

بعد از مناقشه اوکراین و تلاش اروپا برای رهایی از وابستگی به گاز روسیه، روس‌ها نیز مسیری غیر از ایران برای حفظ و ایمن‌سازی صادرات گاز خود ندارند، در نتیجه ایران و روسیه دو تولیدکننده بزرگ گاز دنیا می‌توانند در بازار گاز وارد تعاملات استراتژیک شوند.