صالحی اصفهانی دارای مدرک دکترای اقتصاد از دانشگاه هاروارد است و در دانشگاه‌های معتبر همچون هاروراد، پنسیلوانیا، آکسفورد و ویرجینیا تک، استاد اقتصاد بوده است.

صالحی اصفهانی در مقاله ای تلاش کرده به این سوال پاسخ دهد که آیا سیاست‌های اقتصادی آقای رییسی در دو سال گذشته از جمله افزایش نرخ ارز کالاهای اساسی باعث افزایش فقر و کاهش رفاه طبقه متوسط شده است؟ پاسخ صالحی اصفهانی به این سوال منفی است.

صالحی اصفهانی با محاسبات بر مبنای داده‌های منتشر شده توسط مرکز آمار ایران نشان داده که متوسط درآمد مردم در طی دو سال گذشته حدودا 7 درصد بیشتر از تورم بوده است.

برای تقویت این دیدگاه، وی مخارج مردم بر اساس نرخ دلار با روش برابری قدرت خرید(ppp) را نیز محاسبه کرده و نشان داده مخارج ارزی مردم ایران نیز در این دو سال نسبت به قبل کاهش نیافته است.

همچنین درصد افراد زیر خط فقر در دو سال گذشته بیشتر از قبل نیست و در نهایت وی نشان داده که ضریب جینی نیز در دو سال گذشته کاهش یافته و بهبود پیدا کرده است.

بنابراین وی سیاست آقای رییسی در خصوص حذف یارانه کالاهای اساسی و پرداخت مستقیم به مردم را نسبتا موفق ارزیابی می کنند.

ترجمه مقاله دکتر صالحی اصفهانی در ادامه آمده است:‌

استانداردهای زندگی در ایران در دوران تورم بالا

سال ایرانی 1401 (2022/2023) از چند جهت استثنایی بود چه اینکه اولین سال کامل دولت ابراهیم رئیسی بود (5 اوت 2021 تا به حال)، دولتی که دیدگاهی انقلابی ارائه نموده که بالاخره بتواند آرمانهای انقلاب 1979 ایران را تحقق بخشد.

این سال همچنین سالی بود که ارزش پول ملی ایران نزول بسیاری کرد و تا 52 درصد پایین آمد و قیمتها رکوردهای بالایی را ثبت کردند (تا 300 درصد به نسبت ژوئن 2022 بالا رفتند).

افزایش سریع قیمتها در بخش اول سال در نتیجه حذف یارانه های مواد غذایی وحمله روسیه به اوکراین نگرانیها در مورد تورم افسار گسیخته را شدت بخشید که البته معلوم شد اغراق زیادی در این مورد شده و تورم نیز تعدیل شده و در نرخ 45 درصد برای این سال آرام گرفت. منتقدان رئیس جمهور اصولگرا پیش بینی می کردند که سیاست های اقتصادی رئیسی به شدت به طبقه فقیر و متوسط آسیب می زند. در اینجا نهایتا اطلاعاتی را در دست داریم که می توانیم درستی این پیش بینیها را بسنجیم.

پاسخ البته منفی است. این پیش بینی که تورم همه را فقیر تر می کند از همان ابتدا با شک و شبهه همراه بود چرا که افزایش قیمتها را معادل پایین آمدن استانداردهای زندگی قرار می داد که نوعی توهم پولی است و نادرست است. در واقعیت، تغییرات در استانداردهای زندگی در واقع توازن تغییرات در قیمتها و درآمدها هستند.

در حالیکه قیمتها ماهانه گزارش می شوند و می توان آنها را در لحظه مشاهده کرد، درآمدها سالانه گزارش می شوند و ابهام زیادی در مورد آنها هست. این واقعیت که اعداد مربوط به قیمت کار (نظیر دستمزد روزانه) را در اختیار نداریم و نمی توانیم آن را در کنار قیمت خیار قرار دهیم خود نوعی کمبود در گزارش دهی اقتصادی است که باعث توهم پولی می شود.

اطلاعات درآمد در گزارش درآمدها و هزینه های خانوار می آید که به صورت سالانه توسط مرکز آمار ایران منتشر می شود. ماه گذشته مرکز آمار ایران خلاصه ای از این گزارش را برای سال 1401 منتشر کرد و هفته قبل نیز اطلاعات خام آن را منتشر نمود. این اطلاعات خام برای تحلیل مستقل استانداردهای زندگی اهمیت دارد و از آن می توان میزان اتقان یافته های گزارش را سنجید (اگر چه حرفه ایها همیشه نسبت به اطلاعات رسمی مشکوک هستند).

از سال 1984 این گزارش نگاهی دقیق به زندگی اقتصادی مردم عادی در ایران را ارائه داده است. هر شخصی با یک رایانه و حداقل آموزش در زمینه تجزیه و تحلیل اطلاعات می تواند هزینه ها و درآمدها را مقایسه کند (هزینه ها غالبا از درآمد بیشتر می شوند چرا که گزارش دقیق تری از آنها ارائه می شود) یا می تواند هزینه‌ها و درآمد های واقعی را بسنجد و اثر تورم را از آن بیرون بیاورد. گزارش سال 1401 نشان می دهد که کل درآمد اسمی در مناطق روستایی ایران به میزان 58.1 درصد و در مناطق شهری به میزان 51.8 درصد و در مناطق شهری استان تهران به میزان 46.1 درصد رشد کرده است. به جز تهران این درآمدها را می توان با رشد 45 درصدی در تورم کشوری مقایسه کرد که البته میزان افزایش تورم در روستاها 51 درصد بوده است. (با این حال میزان افزایش درآمد واقعی حتی در این حالت نیز 7 درصد بوده است).

بنابراین با چند محاسبه ساده می توان عدم صحت گزاره های راست افراطی در مورد بی اثر بودن تحریمها بر مردم عادی در ایران یا اینکه هر پولی که به دولت ایران برسد نفعی برای مردم این کشور نخواهد دادشت را به اثبات رساند و واضح است که منافع کاهش تحریمها بعد از ترامپ و قیمت بالاتر نفت که به رشد اقتصادی منجر شد باعث بالارفتن درآمدها شده است.

اینکه درآمدها با قیمتها بالا می روند چیز عجیبی برای دانشجویان اقتصاد نیست چه اینکه در همان ترم اول یاد می گیرند که قیمتها نیز همان درآمدها هستند. هزینه کالای نهایی شامل حقوق کارگران و صاحبان نهاده (نظیر زمین و سرمایه) است و محاسبه ساده ریاضی می گوید هر افزایشی در قیمت محصول به طور خودکار باعث افزایش درآمد شخص دیگری می شود. قیمت سیبی که فروخته میشود درآمدی برای فروشنده است. قیمتها غالبا به دلیل افزایش دستمزدها بالا می روند. دستمزد کارگران نیز با قیمتها بالا می روند اگر چه شاید این افزایش متناسب نباشد.

مصرف خانوار

ارقام پایین (و اطلاعات متناظر در جدول یک در پایان این مقاله) هزینه های متوسط واقعی یا مصرف به ازای هر نفر بر اساس برابری قدرت خرید به دلار آمریکا به تناسب منطقه سکونت را نشان می دهد. سهم جمعیت این مناطق با اعداد گرد شده که بتوان آنها را به خاطر سپرد به ترتیب 25 و 60 و 15 درصد هستند. برای بدست آوردن اعداد برابری قدرت خرید به دلار امریکا، رقم ریال را بر عامل تبدیل اعلامی سال 2022 توسط بانک جهانی (62780 ریال به ازای هر دلار) تقسیم کردم. در این مقاله، تمرکز بیشتر بر دو سال گذشته بوده است اما مانعی برای بررسی تمام گزارشها از سال 1984 وجود ندارد (از نتایج سال های دیگر برای اثبات نکته ای که در پایان مقاله می آید استفاده خواهم کرد).

اولین نکته ای که در این نمودار قابل توجه است اینکه در بازه زمانی 2021 تا 2022 (1400 تا 1401) میانگین هزینه های واقعی در سطح کشوری 9 درصد و در روستاها و در شهرها به ترتیب 9.5 و 12.2 درصد افزایش پیدا کرد. این اعداد نزدیک به تغییرات ایجاد شده در درآمد است. مناطق شهری تهران که در گذشته از دو منطقه دیگر بهتر بوده در اینجا عملکرد ضعیفی داشته به نحوی که در زمینه مصرف در 2021 رشد داشته و در 2022 کاهش داشته است. افزایش مصرف سرانه نیز همراستا با رشد 10.3 درصدی درآمد داخلی و 7.5 دصدی درآمد سرانه در بازه زمانی 2020 تا 2022 بوده که این اطلاعات بر مبنای حساب های ملی مرکز آمار ایران است.

بهترین حالت این است که از این اعداد نتایج سیاسی زیادی را استنتاج نکنیم. به عبارتی درست نیست که موفقیت دولت های روحانی و رئیسی یا پیامدهای سیاست های اقتصادی نئولیبرال و انقلابی را با هم مقایسه کنیم چرا که آثار سیاست های اقتصادی از دولتی که آنها را اجرا می کند فراتر رفته و سایر عوامل نیز (مانند ترامپ یا حمله روسیه به اوکراین) می توانند دخالت داشته و مقایسه های ساده را پیچیده کنند.

فقر

در مرحله بعد بیایید نگاهی بیندازیم به اینکه فقرا از سال 2020 چه وضعیتی داشته اند. برای اینکه بگوییم چه کسی فقیر است از خطوط فقری استفاده می کنیم که در هر منطقه فرق می کند (روستایی، شهری و تهران) اما در گذر زمان ثابت هستند. نخست خطوطی که برای قیمت های 2005 تا 2022 محاسبه شده یعنی همان قیمت هایی که هزینه‌ها بر مبنای آنها سنجش می شوند را به‌روزرسانی کرده ام. سپس خطوط را انطباق داده به نحوی که به میانگین 7.6 دلار بر اساس برابری قدرت خرید به ازای هر نفر در هروز نزدیک شود که ملاک ارائه شده از سوی بانک جهانی برای کشورهای دارای درآمد متوسط به بالا هستند (که ایران هم با تخفیف می تواند جزیی از آنها باشد که البته در 2019 کمی پایین آمده است).

بدین ترتیب خطوط فقر بدست آمده عبارتند از: 6.2 دلار در مناطق روستایی، 6.8 دلار در مناطق شهری و 9.39 دلار در تهران. شکاف میان تهران و مناطق روستایی از عامل 2 در 2005 به 1.5 در 2022 کاهش پیدا کرده است که دلیل آن تورم بیشتر در مناطق روستایی بوده است.

نمودار دیگر، درصد اشخاص زیر خط فقر از سال 1984 را نشان می دهد. همراستا با میانگین مصرف رو به رشد، نرخ فقر کشوری از 21.6 درصد در 2020 به 17.0 درصد در 2022 رسیده است.

نرخ های فقر در این دوره در تمام مناطق بهبود پیدا کرده است مگر در مناطق روستایی که به مقدار کمی در 2022 خراب تر شده است. وقوع فقر در مناطق روستایی نسبت به سایر نقاط سریعتر رشد کرده است و نرخ آن معادل دو برابر میانگین کشوری بوده است (33.3 درصد در برابر 17 درصد). این مسئله به احتمال زیاد حاصل یک دهه خشکسالی شدید بوده که ارزش افزوده کشاورزی را در مدت مورد نظر به میزان 8 درصد پایین آورده است.

به طریق مشابه، توزیع درآمد به مقدار کمی بهبود یافته است. همراستا با کاهش در نرخ های فقر، شاخص جینی از 0.410 در 2020 به 0.397 در 2022 کاهش یافته است.

چند نکته

اطلاعات گزارش مرکز آمار نتایج متقنی را پیش روی منتقدان یارانه نقدی به جای کالا می گذارد. حذف یارانه های واپس گرا (مانند یارانه انرژی و گوشت قرمز) و پرداخت درآمد ناشی از آن به فقرا به عنوان پول نقد نه تنها به فقرا آسیب نمی زند بلکه فقر را کاهش می دهد. اطلاعات گزارش نشان می دهد که نه اصلاح یارانه انرژی احمدی نژاد در 2010 و نه اصلاح یارانه ارز اختصاصی به واردات کالای اساسی توسط رئیسی در 2022 باعث آسیب زدن به فقرا نمی شود. به نظر می رسد پرداخت های نقدی که برای جبران حذف یارانه صورت گرفته نه تنها از پایین آمدن هزینه‌ها پیشگیری کرد بلکه در عمل کمک کرد برخی از دایره فقر خارج شوند. (نکات بیشتر در این مورد در مقاله بعدی).

نکته آخر در مورد تاریخچه فقر در ایران. زمانیکه روی این مقاله کار می کردم،‌ مکالمه کوتاه رییس جمهور وقت ایران،‌ آقای هاشمی رفسنجانی، با یک اقتصاددان برجسته ‌ که درخاطراتش در اول اکتبر سال 2000 ضبط شده بود را در روزنامه ی شرق خواندم. در آن گفتکو،‌ اقتصاددان به آقای هاشمی گفته بود "در دولت آقای خاتمی،‌ فقر تشدید شد در حالیکه در دوره شما،‌ فقر کاهش پیدا کرده بود." تاریخ انجام این گفتگو در زمان دوره اول ریاست جمهوری خاتمی طی سال های 1997 تا 2000 اعلام شده است . (ولی) تاریخی که من آن را ارایه داده ام با این ادعا (تاریخ اعلام شده) در تناقض است. در دوره اول ریاست جمهوری خاتمی،‌ فقر از 39.9 درصد به 30.5 درصد کاهش یافت سپس در دوره دوم ریاست جمهوری وی ، کاهش بیشتری یافت و به 14 درصد در سال 2005 رسید. ما نمیدانیم که چه میزان از این کاهش میتواند به سیاست و چه میزان میتواند به افزایش درآمدهای نفتی نسبت داده شود.

در زمان ریاست جمهوری رفسنجانی در سالهای 1989 تا 1996 ، یعنی زمانی که قیمت نفت در اغلب اوقات در سطح پایینی قرار داشت، فقر تنها در تهران و نه در مناطق دیگر کاهش یافت. برنامه اصلی ای که رفسنجانی برای مبارزه با فقر داشت این بود که سلامت و تحصیل را در مناطق روستایی گسترش دهد چون بنا بر این برنامه،‌ تاثیر(مثبت) آن در سالهای بعد یعنی زمانی که خاتمی بر سر کار بود حس میشد.

این مطلب به روشنی نشان می دهد که تضاد موجود بین سطح فقر ایجاد شده در نتیجه عملکرد دو دولت، نقدی بر سیاست های اقتصادی جناح چپ است؛ همان اصلاح طلبانی که در دوران رییس جمهور وقت محمد خاتمی به قدرت رسیدند. با این حال، سوالی مطرح می شود که فراتر از گرایش موجود در فقر است. آیا آمار ناصحیح برآمده از تاریخچه کاهش فقر اثر پایداری روی اقتصاد سیاسی گذاشته است؟

آیا این واقعیت باعث شده در دوره دوم خاتمی از حمایت اصلاح طلبان کاسته شده و شکاف بین اصلاح طلبان و سیاستمداران میانه رو عمیق تر شود؟ آیا این به نوبه خود به محافظه کاران کمک کرد تا سیاست فقر و کاهش نابرابری را در انحصار خود درآورند و در نتیجه آن در انتخابات مهم سال های 2004 و 2009 پیروز شوند؟ آیا بازشماری بی‌رویه نرخ‌های فقر در دهه 1990 نشانگر این بود که دو دهه بعد دولت میانه‌روی روحانی علاقه چندانی به فقر و نابرابری و همچنین به نقل و انتقالات نقدی به عنوان راهی برای کاهش آن‌ها نشان ندهد؟ آیا آن نگرش بالا به پایین نسبت به مهمترین شعارهای انقلاب اسلامی -عدالت اقتصادی- به جریان اصولگرا کمک کرد تا در سال 2021 قدرت را بازیابند؟

همانطور که پیشتر نشان داده بودم اتفاقی نیست که عایدات رشد اقتصادی در دوران ریاست جمهوری رفسنجانی، خاتمی، و روحانی نصیب قشر پردرآمد شد و و در دوران احمدی نژاد بالعکس بود. نرخ رشد اقتصادی بالاتر بود ولی عایدات کمتر عادلانه توزیع شد.

پاسخ این سوالات ساده نیست. نادیده گرفتن سیاست های بازتوزیعی علت اصلی کاهش رفاه خانواده های ایرانی در یک و نیم دهه نبوده است. (اثر تحریمها را هم درنظر داشته باشید!) نبود رشد اقتصادی از سال 2010 به خانواده های غنی و فقیر به صورت یکسان صدمه وارد کرده است. متاسفانه، نتایج سیاسی در ایران همیشه بازتاب دهنده خواست رای دهندگان نیست، اما درک عمومی از جدیت رهبران سیاسی در مبارزه برای عدالت اقتصادی در جبهه های دیگر مهم است، بالاخص در کشوری که انقلابش همین قول را داده بود.

جدول 1: سرانه مخارج واقعی روزانه (بر مبنای برابری قدرت خرید/ دلار)

جدول 2: نرخ فقر (درصد)