مرکز مبادله ایران از دوم اسفند ۱۴۰۱ کار خود را آغاز کرد. درواقع شورای پول و اعتبار با پیشنهاد بانک مرکزی به‌منظور ساماندهی و توسعه بازار در حوزه ارز و طلا، مرکز مبادله ارز و طلای ایران را تاسیس کرد تا معاملات ارز (اعم از اسکناس و حواله) و طلا به تشخیص رئیس کل بانک مرکزی در بسترهای الکترونیکی مورد معامله و تسویه قرار گیرد.

ناکامی در تبدیل شدن به بازار آزاد ارز

ایجاد مرجعیت قیمت، افزایش حجم معاملات رسمی و سهولت دسترسی متقاضیان بازار ارز و طلا از مهم‌ترین اهداف کلان مرکز مبادله ارز و طلای ایران اعلام شد. در واقع از همان ابتدا اهدافی از جمله حذف ارز بازار آزاد هم در راه‌اندازی مرکز مبادله گنجانده شده بود.

محمدرضا فرزین - رئیس کل بانک مرکزی - زمان راه‌اندازی مرکز مبادله با تاکید بر اینکه مرکز مبادله شروعی است برای حکمرانی قوی حاکمیت ارزی کشور، گفته بود که «مرکز مبادله ایران با تمام ابزارهایی که برای آن پیش‌بینی شده و دریافت کمک‌های فکری صاحب‌نظران تبدیل به بازار آزاد ارز خواهد شد.» هرچند این هدف تا اسفند ۱۴۰۲ هم هدف محقق نشد.

عرضه ناموفق ربع سکه به صرافی‌ها

از فروردین ماه ۱۴۰۲، معاملات «ربع سکه» در مرکز مبادله صورت گرفت؛ البته در این مرحله، خریداران ربع سکه صرفا کارگزاران مرکز مبادله بودند خواهند بود و مقرر شد که عموم مردم بتوانند با قیمت منتشرشده در تارنمای مرکز مبادله ارز و طلای ایران، ربع‌سکه را از صرافی‌های عضو خریداری کنند. بدین‌ترتیب در مرحله اول، مجوز عرضه ۳۰۰ هزار ربع سکه بهار آزادی از بانک مرکزی صادر شد.

همچنین در روز اول، ۱۵ فروردین، برای ربع سکه با میانگین نرخ ۹ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان، کشف قیمت صورت گرفت؛ البته تنها ۱۱۲ قطعه ربع سکه در روز اول با میانگین قیمت انجام شد. همچنین از سوی مرکز مبادله اینطور عنوان شد که صرافی‌ها استقبال چندانی از عرضه سکه در مرکز مبادله نکرده‌اند و از این رو، ربع سکه به قیمت‌های کشف‌شده مرکز مبادله، در صرافی‌ها پیدا نمی‌شد.

به همین دلیل هم عرضه سکه به این صورت، زمان طولانی انجام نشد؛ تا جایی که یک هفته پس از اولین کشف قیمت، عرضه سکه متوقف شد. فرزین ۲۲ فروردین ماه درباره علت متوقف شدن عرضه سکه در مرکز مبادله گفت که چون روش عرضه مناسب نبوده، جلوی آن را گرفتند. 

برگزاری ۹ حراج سکه برای عموم مردم

اما ربع سکه به نحو دیگری به مرکز مبادله برگشت. بنا به مصوبه دوم اسفند ماه ۱۴۰۲ کمیسیون ارز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تصویب «دستورالعمل اجرایی معاملات سکه طلا در مرکز مبادله ارز و طلای ایران»، مرکز مبادله ارز حراج انواع سکه طلا اعم از تمام، نیم و ربع را آغاز کرد. 

 نخستین حراج عمومی سکه طلای مرکز مبادله ایران با عرضه سکه ربع بهار آزادی در روز یکشنبه ۱۳ اسفند ماه برگزار شد. از تعداد ۱۲ هزار و ۸۷۷ قطعه ربع سکه ثبت سفارش‌شده در سامانه، با توجه به کف قیمت تعیین‌شده توسط عرضه‌کننده، ۱۱۸ قطعه سکه با میانگین قیمت ۱۱ میلیون و ۵۴۸ هزار تومان به برندگان تخصیص داده شد.

البته مرحله اول این حراج، چالش‌هایی هم برای مشتریان داشت. از جمله اینکه اگرچه مقرر بود افرادی که در حراج برنده نشدند، هر زمان که درخواست استرداد وجه کردند، پول به حسابشان واریز شود، اما این فرآیند برای برخی تا یک هفته و بیشتر هم به طول انجامید؛ اما بالاخره با گذشت یک هفته از زمان برگزاری اولین حراج، مرکز مبادله ارز و طلای ایران اعلام کرد تمام کسانی‌که درخواست استرداد وجه را داشته و با مشکل بازگشت پول مواجه شدند، مشکل‌شان برطرف شده است.

در نهایت در مجموع ۹ حراج برگزارشده، جمعا ۱۱۰ هزار و ۵۲۴ قطعه انواع سکه طلا به متقاضیان حراج تخصیص داده شد. 

عرضه شمش طلا در مرکز مبادله در ۱۵ حراج

مرکز مبادله ایران با هماهنگی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و مطابق با ابلاغیه هفتم دی ماه ۱۴۰۲ این بانک مبنی‌بر «الزام تحویل، عرضه و فروش شمش‌های طلای وارداتی به منظور رفع تعهد ارزی صادرکنندگان در بستر مرکز مبادله ارز و طلای ایران» سازوکار، سامانه ­ها و نیز بستر رفع تعهد ارزی صادرکنندگان با استفاده از واردات شمش طلا را طراحی کرد تا صادرکنندگانی که مایل به رفع تعهد ارزی صادراتی با استفاده از واردات شمش طلا هستند، ب­توانند از بستر مرکز مبادله ایران اقدام کنند.

هدف از عرضه طلا در مرکز مبادله ارز و طلای ایران، جلوگیری از قاچاق و استفاده از طلا برای صنعت اعلام شد تا حتی اگر خروج طلا صورت می‌گیرد، به‌صورت صادرات جواهرات و با ارزش افزوده باشد. به همین دلیل هم متقاضیان طلا در حراج شمش طلای مرکز مبادله، رسته تولیدکنندگان در صنف جواهر و بانک‌ها بودند.

بدین‌ترتیب اولین جلسه حراج شمش طلا به‌صورت حضوری، ۲۷ دی ماه برگزار شد. در این حراج، ۱۰ کیلوگرم شمش با عیار ۹۹۵ در هزار عرضه شده و به گفته مسئولان مرکز مبادله، استقبال بسیار خوبی از سمت صادرکنندگان برای عرضه شمش در مرکز مبادله صورت گرفت.

حراج دوم شمش طلا نیز چهارشنبه (چهارم بهمن ماه) برگزار شده که در این حراج، ۳۷ کیلوگرم شمش یک کیلویی با عیار ۹۹۵ عرضه شده و از این میزان پنج کیلوگرم فروش رفت. هر شمش طلا در این مرحله از حراج مرکز مبادله، به‌صورت میانگین سه میلیارد و ۶۰۳ میلیون تومان به ازای هر یک کیلوگرم کشف و فروخته شد.

در نهایت، پانزدهمین جلسه حراج شمش طلا در ۲۶ اسفند ۱۴۰۲ برگزار شد که در این حراج، ۱۸۲ قطعه شمش طلای یک کیلوگرمی از سوی صادرکنندگان عرضه شد که ۱۵۰ قطعه از آن معامله شد؛ همچنین میانگین قیمت شمش‌های طلای معامله‌شده در آخرین روز حراج ۱۴۰۲، چهار میلیارد و ۵۲ میلیون تومان بود.

موفقیت در کنترل نرخ ارز مبادله‌ای

با وجود این، یکی از موفقیت‌های مرکز مبادله را می‌توان در کنترل نرخ ارز در این مرکز دانست. در فروردین‌ماه ۱۴۰۲، هر دلار آمریکا به‌صورت اسکناس و حواله به ترتیب ۴۰ هزار و ۷۶۹ تومان و ۳۷ هزار و ۶۳ تومان قیمت داشت. هر یورو نیز به‌صورت اسکناس ۴۴ هزار و ۵۰۶ تومان و حواله آن ۴۰ هزار و ۴۶۰ تومان قیمت‌گذاری شد. همچنین هر درهم اسکناس ۱۱ هزار و ۱۰۱ تومان قیمت‌گذاری شد و هر درهم حواله به ۱۰ هزار و ۹۲ تومان رسید.

در ۲۸ اسفند ماه ۱۴۰۲ نیز، قیمت دلار اسکناس در مرکز مبادله به ۴۳ هزار و ۴۷۲ تومان رسید و یورو اسکناس نیز ۴۷ هزار و ۳۵۱ تومان معامله شد. همچنین دلار حواله ۴۰ هزار و ۵۵۲ تومان و یورو حواله، ۴۴ هزار و ۱۷۰ تومان قیمت‌گذاری شد. درهم اسکناس نیز ۱۱ هزار و ۸۳۷ تومان و درهم حواله، ۱۱ هزار و ۴۲ تومان معامله شد.

البته در بازار آزاد ارز، دلار و یورو بی‌توجه به قیمت‌های مرکز مبادله، تا ۶۱ هزار تومان و ۶۵ هزار تومان هم پیش رفتند. هرچند به گفته برخی کارشناسان، اینکه بانک مرکزی به واسطه اعلام قیمت‌ها در مرکز مبادله ارز و طلای ایران، همگام با نرخ ارز در بازار آزاد، قیمت‌ها را افزایش نداد، یک موفقیت برای این نهاد به حساب می‌آید.