در جهان حدود 80 درصد اراضی در شرایط بدون آبیاری کشت و 60 درصد تولیدات از این اراضی حاصل می‌شود.‏

در ایران حدود 50 درصد از سطوح، کشت دیم و سهم آن در تولید کمتر از 10 درصد است‎.‎‏ البته قرار گرفتن کشور در محدوده کمربند خشکی جهان در این امر بی‌تأثیر ‏نیست.

طرح جهش تولید در دیمزار ها یکی از برنامه های مهمی بود که در دولت سیزدهم اجرایی شد که هدف آن افزایش بهره‌وری و راندمان تولید در دیمزارهای کشور است که به صورت سنتی اداره می‌شدند.

به همین دلیل طرح جهش تولید در دیمزارها در راستای منویات مقام معظم رهبری در سال 1399 مزین به شعار جهش تولید (1399) توسط وزارت جهاد کشاورزی و با حمایت جدی ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) با هدف به فعلیت رسید.

ظرفیت تولید دیمزارهای کشور، ارتقاء بهره‌وری و پایداری در تولید، عدم فشار به منابع آب به ویژه زیرزمینی و حفظ منابع آب و خاک، استفاده بهینه از آب سبز (آب باران)، افزایش درجه مکانیزاسیون، کاهش محرومیت اقشار و بهره‌برداران ضعیف دیم‌کار و بهبود معیشت آنان، جلوگیری از مهاجرت روستاییان و ایجاد انگیزه و توانمندسازی ایشان با اتکاء بر نتایج تحقیقات و مطالعات کاربردی مورد تأیید مجامع علمی و سیاستگذاری و نهایتا کمک به امنیت غذایی کشور آغاز شد.

برای اجرای بهینه طرح، ساختارسازی لازم در سطح ملی، استانی، شهرستانی و دهستانی تا روستاهای فعال در طرح تعریف و تدوین و به اجرا درآمد.

عملکرد اجرای طرح

این طرح در اولین سال اجراء (1400-1399) در سطح 6 استان، 70 شهرستان، 343 دهستان و 5575 روستا و تعداد 73000 بهره‌بردار دیم‌کار و با بهره‌گیری از ظرفیت کارشناسی تعداد 1264 نفر کارشناس و متخصص کشاورزی در سطح 670 هزار هکتار (معادل حدود 10 درصد از کل عرصه‌های دیم کشور) با کشت محصولات متنوع گندم، جو، حبوبات، انواع علوفه و دانه های روغنی آغاز گردید.

در دومین سال اجراء (1401-1400)، طرح در سطح 15 استان، 169 شهرستان، 15481 روستا و تعداد 230000 نفر بهره‌بردار دیم‌کار و بکارگیری 2600 نفر کارشناس و مروج تداوم یافت.

در سومین سال اجراء (1402-1401)، طرح در سطح 21 استان، 228 شهرستان، 17382 روستا و تعداد 410000 نفر بهره‌بردار دیم‌کار و بکارگیری 4200 نفر کارشناس و مروج تداوم یافت که نسبت به سال اول اجرا، سطح رشدی معادل 528 درصد نشان می دهد.

در این سال علاوه بر انواع محصولات غلات، حبوبات، علوفه و دانه های روغنی، گیاهان دارویی نیز تحت حمایت طرح به تناوب زراعی اضافه شد. سطح تحت پوشش گندم در این سال با رشد 71 درصدی به سطح 2900 هزار هکتار رسید.

جدول 4: سطح اجرای طرح جهش تولید در دیمزارها در سال‌های اجرای طرح

در این طرح بیش از 6000 مدیر و کارشناس فعالند که حدود 1800 نفر آنها از فارغ التحصیلان بیکار بوده و توسط سازمان نظام مهندسی کشاورزی کشور بکار گرفته شده‌اند. برای مستند سازی داده ها کلیه اطلاعات مرتبط با طرح در سامانه دیمزار ثبت و ضبط شود.

* سطح اجرای گندم طرح جهش تولید در دیمزارها در سال‌های اجرای طرح

اقدامات فنی و دانش بنیان  توصیه شده در اراضی دیم تحت پوشش طرح:

• اصلاح تناوب زراعی و افزایش سهم محصولات جدید مفید در تناوب برای پایداری تولید و حاصلخیزی خاک
• حفظ بقایای (30 درصدی) در سطح خاک برای جلوگیری از فرسایش
• کشت عمود بر جهت شیب و مدیریت فرسایش
• کشت مستقیم بدون شخم
• تبدیل آیش زرد به سبز برای بهبود حاصلخیزی خاک
• رعایت تراکم بهینه بذر مصرفی در هکتار
• رعایت مصرف 80 درصد کود اوره به صورت پایه و تغذیه متعادل

از جمله مزایای این طرح برای کشاورزان دیم‌کار:

• حمایت مالی از کشاورزان برای بیمه اراضی کشاورزی دیم (در سال زراعی 1402-1401 بیش از  8/1 میلیون هکتار از اراضی طرح، تحت پوشش چتر حمایتی بیمه قرار گرفت).
• انتقال دانش و فناوری به زارعین با احداث مزارع الگویی و پایگاه‌های نوآوری در اراضی  کشاورزان.
•  تخصیص تسهیلات  قرض‌الحسنه  برای خرید ادوات کشاورزی تخصصی دیم (در دو سال 1401 و 1402 با پرداخت حدود 1500 میلیارد تومان تسهیلات از منابع تسهیلات اشتغال زایی ستاد اجرایی از طریق بانک ملی و بانک تجارت، نزدیک به 7000 دستگاه انواع ادوات کشاورزی در مناطق محروم و دیم‌خیز کشور جذب شده است).
• تامین و تدارک بذور گواهی شده، برگزاری کارگاه های آموزشی زارعین برای اجرای پروژه های بذرمال برای اولین بار در دیمزارهای کشور.
• بهره‌مندی از اجرای کشت مستقیم و حفظ بقایا
• کشت عمود برجهت شیب، تبدیل اراضی آیش زرد به سبز با هدف افزایش بهره‌وری در تولید محصولات زراعی.
• همراهی کشاورزان با ارائه نظرات کارشناسی در زمان کاشت، داشت و برداشت.

آثار اقتصادی طرح در سال 1402

• کل تولیدات حاصل از اجرای طرح بیش از 5 میلیون تن به ارزش بیش از 81 همت معادل ارزی  1/2 میلیارد دلار
• اضافه تولید ناشی از بهبود بهره وری طرح 5/1 میلیون تن
• ارزش اضافه تولید ناشی از بهره وری  5/24 همت
• صرفه جویی ارزی بالغ بر 600 میلیون دلار جهت تامین  5/1 میلیون تن محصول
• میانگین ارزش افزوده ناشی از بهره وری هر هکتار 6 میلیون و 200 هزار تومان
• باتوجه به  5/9 هکتار میانگین مالکیت، افزایش درآمد هر کشاورز 59 میلیون تومان معادل ماهیانه  9/4 میلیون تومان
• ورود به عرصه کار 1000 کارشناس نظام مهندسی کشاورزی

آثار طرح برای محصول راهبردی گندم

بنابراین گزارش در سال زراعی 1402-1401 سطح کشت گندم کشاورزان طرف قرارداد طرح، 9 9/2 میلیون هکتار بود که حدود 5/1 میلیون هکتار یعنی 50 درصد آن تحت پوشش بیمه قرار گرفت.

از سطح کشت شده،  7/2 میلیون هکتار برداشت و تولید گندم حاصله معادل  9/3 میلیون تن  بود. به این ترتیب عملکرد در واحد سطح در مزارع دیم تحت پوشش این طرح، 1442 کیلوگرم در هکتار برآورد شد.  در حالی که کشاورزان خارج از طرح با میانگین عملکرد تقریبا یک تن در هکتار عملا 44 درصد برداشت کمتری را تجربه کردند. ارزش دلاری این تولید بیش از 628 میلیون دلار بود.