زمانی ساده‌ترین راه تشخیص اسکناس اصل از تقلبی این بود که اسکناس را جلوی نور و روشنی قرار می‌دادیم و اگر نخ وسط اسکناس دیده می‌شد، خیالمان راحت بود که اسکناسمان اصل است اما این روز‌ها علم جعل آنقدر رشد کرده که اکثر موارد امنیتی اسکناس‌ها قابل جعل است و دیگر با دیدن نخ وسط اسکناس نمی‌توان جعلی یا اصلی بودن اسکناس را تشخیص داد.

به گفته کامران صداقت، کار‌شناس و تحلیلگر مسایل اقتصادی بهترین راهکار افزایش ضریب امنیت اسکناس‌ها افزایش و آگاهی مردم است. بانک مرکزی هم با افزایش اسکناس‌های تقلبی در بازار و توزیع آن در بین مردم، مشخصات امنیتی و قابل بررسی اسکناس‌ها را منتشر کرده تا مردم با موارد امنیتی اسکناس‌ها آشنا شوند و قدرت تشخیص اسکناس واقعی از تقلبی را داشته باشند. براساس اعلام بانک مرکزی؛ اولین ویژگی امنیتی اسکناس ۵۰هزارتومانی نخ ویندو است که در برخی نقاط اسکناس آن را به صورت ظاهرشده می‌بینیم و در برخی نقاط در داخل کاغذ اسکناس قرار گرفته که روی نخ ویندو عدد ۵۰۰هزارریال نوشته شده است و در مقابل نور به وضوح می‌توان آن را دید. اما نخ دومی که اصل بودن اسکناس را نشان می‌دهد نامریی است و به چشم نمی‌توان آن را دید. نخ دیگری که در نزدیکی این نخ کار شده به نام نخ پنهان یا Embed است. این نخ در اسکناس‌های ۱۰۰ و ۲۰۰تومانی در داخل خمیره کاغذ کار شده و با اشعه ماوراءبنفش در رنگ‌های سبز، آبی، زرد و قرمز قابل مشاهده است. واترمارک از دیگر نشانه‌های اصل بودن اسکناس است که وجه مشترک تمام اسنادی است که در سازمان تولید اسکناس و مسکوک بانک مرکزی تولید می‌شوند، یعنی هم در داخل اسکناس قرار گرفته و هم در کاغذ ایران‌چک. روی ایران‌چک واترمارک حکیم ابوالقاسم فردوسی به‌صورت سه‌بعدی کار شده و قابل مشاهده است.

الیاف فلورسنتی که در داخل کاغذ ایران‌چک‌ها به‌کار رفته از دیگر ویژگی‌های امنیتی ایران‌چک‌هاست و با قلم‌های نوری که نور فلورسنت را پخش می‌کنند و با لامپ‌های UV هم در چهاررنگ قابل مشاهده است.

در روی ایران‌چک‌های ۵۰هزارتومانی طرح بارگاه حضرت امام‌رضا(ع)، حاشیه بالای این طرح، عدد ۵۰۰هزار که در سمت چپ این حاشیه قرار گرفته و عدد ۵۰۰هزار که در زیر بارگاه قرار گرفته دارای مرکب برجسته هستند. همچنین نوشته ایران‌چک به فارسی و نوشته ۵۰۰هزار ریال به صورت برجسته بوده و زبری آن زیر انگشتان دست قابل لمس است.

روی ایران‌چک‌ها دو نوع شماره‌گذاری وجود دارد که یک نوع آن شماره‌گذاری فارسی در بالای سمت راست ایران‌چک است و دو رقم سمت راست آن به‌عنوان چک‌دیجیت محسوب می‌شود. به این معنا که شماره سریال و پیش‌سریال با یک الگوریتم خاصی به هم مرتبط شده و با اعداد ثابتی حرکت می‌کنند و پس از انجام یک سری عملیات خاص ریاضی عدد خاصی حاصل می‌شود که دو رقم سمت راست آن عدد به‌عنوان چک دیجیت انتخاب شده است. زمانی که تمام شماره‌های قبل از این دو رقم به سیستم داده شود، از روی چک‌دیجیت مشخص می‌شود که رمز و اصالت سند چگونه است. اگر اعداد دستکاری شوند دو رقم سمت چک دیجیت مسلما تغییر خواهد کرد که نشان‌دهنده ثبت غیرواقعی اطلاعات است.

مرکب حرارتی از دیگر موارد امنیتی در ایران‌چک است که روی ایران‌چک ۵۰۰هزارریالی لوگوی بانک مرکزی با مرکب ترمو یا حرارتی طراحی شده است. خاصیت مرکب ترمو این است که با قرار گرفتن انگشتان دست روی آن و یک مالش کوچک، طرح و لوگوی بانک مرکزی محو می‌شود و بلافاصله با کنار رفتن انگشت و قرار گرفتن طرح در دمای محیط مجددا به حالت اول بازخواهد گشت.

مرکب ضد کپی هم از موارد امنیتی است که ضریب امنیت اسکناس را بالا می‌برد، در زیر طرح بارگاه روی ایران‌چک ۵۰۰هزارریالی، چهار برگ با رنگ نارنجی وجود دارد که با مرکب ضد کپی طراحی شده است. این طرح در اسناد کپی یا اسکن شده به رنگ قهوه‌ای تیره یا مشکی تبدیل می‌شود.

دو ویژگی دیگر که بر روی ایران‌چک‌ ۵۰۰هزارریالی کار شده و توسط مردم قابل تشخیص است به نام سیترو یا طرح ناقص دو طرف چک معروف است که در اسکناس‌های دیگر هم وجود دارد. این طرح به این شکل است که بخشی از طرح در روی سند کار شده و بخش دیگر در پشت آن و با قرار گرفتن در مقابل نور به صورت کامل قابل دیدن است.

یک کار تخصصی دیگر که در سازمان تولید اسکناس و مسکوک انجام می‌شود این است که طراحی تمامی اسناد امنیتی با نرم‌افزارهای امنیتی اجرا می‌شود و در این کار سعی بر این است که طراحی‌ها از نوع خطی باشد. در این نوع طراحی، از خط‌های فوق‌العاده نازک در حد ۱/۰ میلیمتر و نازک‌تر استفاده می‌شود. تمام تصاویری که روی اسناد دیده می‌شود، خطی است و به علت نزدیکی فاصله این خطوط به هم حتی زیر اسکنر‌ها و دستگاه‌های کپی بسیار دقیق هم قابل تفکیک نیست و طراحی خطی تبدیل به حالت نقطه‌ای می‌شود.

ریزنوشته یا میکروپرینت نیز یک ویژگی امنیتی دیگر در ایران‌چک‌های ۵۰۰هزارریالی است که توسط بانک‌ها و به‌وسیله ذره‌بینی با پنج‌برابر بزرگنمایی قابل مشاهده است. خطوطی در قسمت بالا و پایین حاشیه بالای بارگاه کار شده که نوشته ایران‌چک به‌صورت ریز نوشته شده و در حالت عادی به‌صورت خط دیده می‌شود و در صورت کپی یا اسکن‌شدن نیز یک خط را نشان می‌دهد. ایران‌چک ۱۲ مورد امنیتی دارد که هفت مورد از ویژگی‌های امنیتی اعم از موارد نخ امنیتی، واترمارک داخل کاغذ، سیترو داخل چاپ، طرح مخفی، مرکب ترمو بانک مرکزی، مرکب ضد‌کپی و به‌طور کلی برجستگی مرکب ایران‌چک‌ها مربوط به مردم می‌شود و به‌راحتی قابل رویت و تشخیص است.

در حالی که بانک مرکزی تاکید دارد این موارد امنیتی قابل جعل نیست و با شناخت آنها می‌توان تقلبی‌بودن اسکناس‌ها را تشخیص داد. صداقت درباره قابلیت جعلی‌شدن موارد امنیتی اسکناس‌ها و ایران‌چک‌ها می‌گوید: «ضریب امنیت اسکناس‌های موجود و ایران‌چک‌ها پایین است و برخی المان‌ها و نشانه‌های امنیتی روی اسکناس‌ها قابل جعل هستند و جعل این نشانه‌های امنیتی، چندان دشوار نیست.» وی با بیان اینکه سیستماتیک‌بودن ضریب امنیت اسکناس‌ها و مسکوکات را بالا می‌برد، ادامه می‌دهد: «ضریب امنیت اسکناس‌ها بر اساس ویژگی‌های چاپ، نشر، مصرف، ارزیابی و آموزش‌های همگانی تعیین می‌شود و افزایش می‌یابد که معتقدم آموزش‌های همگانی و نظارت دقیق سهم مهمی در ارتقای ضریب امنیتی اسکناس‌ها دارد.»

این کار‌شناس اقتصادی می‌گوید: «اسکناس‌ها و ایران‌چک‌ها برگه ارزشی نیستند بلکه برگه‌های اعتباری‌ای هستند که تنها برای دادوستد از آن استفاده می‌شود.»

همچنین بیژن بیدآباد، کار‌شناس مسایل اقتصادی کشور، درباره میزان ضریب امنیت اسکناس‌های کشورمان می‌گوید: «افزایش ضریب امنیت اسکناس‌ها قیمت تمام‌شده هر اسکناس را افزایش می‌دهد و به‌کاربردن موارد امنیتی نیاز به تکنیک‌های خاصی دارد که این تکنیک‌های امنیتی بسیار ‌گران هم هستند.»

در حالی که بانک مرکزی یکسری از موارد امنیتی که با چشم غیرمسلح می‌توان آنها را دید و تشخیص داد را موارد امنیتی مردمی می‌خواند و مدعی است که موارد امنیتی مردمی قابل جعل نیستند، صداقت می‌گوید: «تنها با اسکن اسکناس است که می‌توان تقلبی‌بودن اسکناس را تشخیص داد و تمام موارد امنیتی که قابل لمس و مشاهده هستند، قابل جعل هم هستند و مردم نمی‌توانند با چشم غیرمسلح آنها را از نمونه‌های تقلبی تشخیص دهند.» او با بیان این‌ مدعا که متاسفانه بازار پر است از اسکناس‌های تقلبی گفت: «وقتی حجم نقدینگی در کشور بالا رود و حجم دادوستد هم افزایش پیدا کند، باید انتظار چنین تبعاتی را داشت.»

صداقت درباره نحوه تشخیص موارد امنیتی تخصصی می‌گوید: «حسگرهای حرارتی، اسکنرهای خودکاری که دارای فیبرنوری هستند و دستگاه‌های اسکن از عمده‌ترین ابزاری هستند که می‌توان به‌وسیله آنها جعلی‌بودن اسکناس‌ها را تشخیص داد که نمی‌توان این انتظار را داشت که همه مردم از طریق این ابزار از اصل‌بودن اسکناس‌های خود مطمئن شوند.» وی ادامه می‌دهد: «تنها راهکاری که در حال حاضر وجود دارد و می‌توان آن را به مردم توصیه کرد این است که به‌جای وجه نقد از کارت‌های اعتباری در معاملات استفاده کنند و از جابه جایی نقدینگی‌های بالا در معاملات بپرهیزند.» این‌روز‌ها همه‌گیرشدن مشکل تشخیص اسکناس تقلبی از اصل آن باعث شده ابزارهایی برای تشخیص اسکناس جعلی به بازار بیایند که خود این ابزار به افزایش اسکناس‌های تقلبی کمک می‌کند. یکی از این ابزار ماژیک‌هایی هستند که گفته می‌شود قدرت تشخیص اسکناس‌های تقلبی را دارند. صداقت درباره این ابزارهای جدید در بازار می‌گوید: «قطعا این ابزار کارکرد اسکنر‌ها را ندارند و هیچ تضمینی وجود ندارد که بتوانند اسکناس تقلبی یا اصل را به‌درستی تشخیص دهند.» گفته می‌شود خاصیت این ماژیک‌ها این است که تنها روی اسکناس‌های تقلبی رنگ پس می‌دهند. فروشندگان این ماژیک‌ها می‌گویند اگر ماژیکی که در اختیار دارید روی اسکناس‌هایتان نقش ایجاد نکرد، یعنی پول‌ شما اصل است.