یکه‌تازی چین به لطف سیاست‌های مهرورزی

گزارش 7 ماهه تجارت خارجی ایران خبر از این می‌دهد که بیش از 70درصد واردات ایران تنها از 5 کشور انجام شده است. امارات متحده عربی، چین، کره جنوبی، هند و ترکیه کشورهایی هستند که در عمل بازار کالاهای وارداتی ایران را تامین می‌کنند.

واردات به هیچ‌وجه امری منفی محسوب نمی‌شود اما زمانی که واردات به انحصار چند کشور محدود درمی‌آید مشکلات مهمی در اقتصاد کشور ایجاد خواهد کرد. مسایلی مانند کاهش قدرت چانه‌زنی، افزایش قیمت کالاها و کاهش کیفیت از ساده‌ترین مسایل حرکت بازار به سمت انحصار است. این درحالی است که جدیدترین گزارش‌ها خبر از افزایش روزافزون انحصار در بازارهای وارداتی ایران می‌دهد. به همین دلیل «تعادل» به بررسی وضعیت و علل افزایش این انحصارات به تفکیک کشورها، در دولت‌های مختلف گذشته پرداخته است.

امارات، پایگاه صادرات مجدد

بیشترین واردات ایران در 7 ماهه اول امسال از امارات متحده عربی بوده است. این کشور با سهم 24.36درصدی مهم‌ترین محلی است که کالاهای مختلف از تمامی کشورها به ایران وارد می‌شود. باتوجه به اینکه این کشور فاقد تولیداتی چشمگیر است می‌توان نتیجه گرفت که اکثریت واردات از این کشور در واقع صادرات مجدد است. این صادرات به صورت یکنواخت نسبت به سایر کشورهایی که به ایران صادرات انجام می‌دهند توزیع شده است؛ به عبارت ساده‌تر کشورهایی مانند چین و کره که بیشترین سهم را در صادرات به ایران دارند، در صادرات مجدد امارات هم سهم بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند.

درست است که واردات از امارات صادرات مجدد است اما نباید فراموش کرد که ایران می‌توانست این بخش را در بین کشورهای دیگر تقسیم کند تا در بحث واردات به این اندازه به یک کشور وابسته نشویم. چند ماه قبل از آنکه محمود احمدی‌نژاد به ریاست‌جمهوری ایران برسد آمارهای واردات از امارات تنها 17.22درصد بود اما در عرض 6سال واردات از امارات به 32.86درصد رسید. در واقع دولت مهرورزی که با مقدار زیادی دلار نفتی رو‌به‌رو بود و در عین حال سیاست‌های انبساطی پولی این دولت نرخ تورم را افزایش داده بود تصمیم داشت با واردات مشکلات خود را لااقل به صورت موقت حل کند. اما مشکل اساسی‌تر آن بود که زیرساخت‌های وارداتی ایران به‌ویژه در بخش دریایی آماده پذیرش این میزان از واردات نبود و به همین دلیل بسیاری از کالاها از مسیر امارات به ایران حمل می‌شد. به همین دلیل سهم امارات که در زمان شروع دولت دوم هاشمی‌رفسنجانی کمتر از 5.6درصد از کل واردات بود، در دولت مهرورزی تقریبا 6 برابر شد. البته بعد از تشدید تحریم‌های غرب علیه ایران و مشکلات انتقال پول، سهم این کشور تا 19.88درصد هم کاهش یافت.

چین، برنده اصلی تحریم ایران

اگر امارات را به خاطر ماهیت خاص تجارت آن کنار بگذاریم، چین رتبه نخست را در بین کشورهای صادرکننده به ایران به خود اختصاص می‌دهد. 23درصد واردات ایران در سال 93 از چین انجام شده است. سال 92 هم 19.2درصد از واردات ایران سهم کالاهای چینی شده بود. به قدری کالای چینی امروز در ایران زیاد شده که کمتر کسی به خاطر می‌آورد که در سال 72 تنها 1.6درصد واردات ایران را چینی‌ها تولید می‌کردند. زمانی که در سال 76 دولت اصلاحات برسرکار آمد سهم چین 2.77درصد بود و زمانی که اصلاحات بعد از 8 سال از قدرت کنار رفت سهم چین به 5.62درصد رسیده بود. اما در دولت احمدی‌نژاد سهم این کشور 3.5 برابر شد. در 20 سال سهم چین از بازار ایران 14 برابر شده است. شاید هیچ توصیفی مانند نمودار زیر نتواند روند تغییر در شرایط واردات از چین را نمایش دهد.

در این مسیر دو مساله اهمیت ویژه‌یی داشته است. مساله اول تحریم بود که چین از آن نهایت استفاده را کرد و در نهایت چین جایگزین بسیاری از کشورهای اروپایی شد. موضوع دوم رشد اقتصادی چشمگیر چین در 20 سال اخیر بود. در واقع رشد سهم واردات از چین در بسیاری از کشورهای دیگر هم درحال رخ دادن است اما در ایران این اتفاق با شدت بیشتری رخ داده است. گذشته از بحث تحریم و رشد اقتصادی چین، سیاست‌های دولت‌های مختلف در ایران مهم‌ترین عامل این تفاوت است. ایران درحال حاضر پول‌های زیادی در چین دارد که بخشی از آنها در قالب فاینانس به کشور بازمی‌گردد. از سوی دیگر تهاتر مهم‌ترین عاملی است که باعث افزایش سهم تجارت با چین شده است. اگر نگاهی به وضعیت صادرات به چین انداخته شود کالاهای اساسی صادراتی، نفت، سنگ‌آهن، میعانات گازی و محصولات پتروشیمی در صدر لیست قرار دارند درحالی که اکثریت کالاهای وارداتی از چین، کالاهای مصرفی هستند.

رشد 7 برابری سهم هند

یکی از کشورهایی که در زمان تحریم ایران رشدی قابل ملاحظه را در بازار ایران تجربه کرد هند است. در سال 72، یعنی زمانی که برای دومین‌بار دولت سازندگی کابینه را تشکیل داد سهم این کشور تنها 1.11درصد بود. این وضعیت تقریبا در سال‌های بعد هم ادامه پیدا کرد به‌طوری که در ابتدای دولت اصلاحات سهم هند از کالاهای وارداتی ایران 1.62درصد بود. در دولت اصلاحات این سهم به 3درصد رسید و تا چندی پیش این وضعیت تقریبا به همان شکل بود. اما در سال 92 سهم هند به 8.48 افزایش یافت. در واقع واردات کالاهای هندی مربوط به واردات بسیار زیاد محصولات کشاورزی مانند برنج و کنجاله بود. هند که به خاطر شرایط تحریم قادر به پرداخت پول نفت ایران نبود شرایطی را به ایران تحمیل کرد که ایران به جای دریافت ارز، کالاهای هندی خریداری کند و همین موضوع عامل این افزایش بود.

ترکیه و کره، همگام با رشد اقتصادی

افزایش سهم کره جنوبی و ترکیه در واردات ایران چندان مساله عجیبی نیست. این دو کشور در سال 76 به ترتیب 3.88 و 2.03درصد از واردات ایران را به خود اختصاص می‌دادند و اکنون هم به ترتیب سهمی 7.81 و 7.38درصدی دارند. در واقع عامل اصلی رشد این کشورها رشد اقتبصادی آنها بوده است. درحال حاضر برنامه‌های گسترده‌یی از سوی سازمان توسعه تجارت برای گسترش تجارت با کره جنوبی در دستورکار قرار گرفته است و ترکیه هم به عنوان یک همسایه همیشه پتانسیلی بالا برای گسترش تجارت دارد.

در این میان مساله کاهش سهم سایر کشورها در تجارت با ایران است. نامی از آلمان این روزها در تجارت با ایران شنیده نمی‌شود درحالی که در سال‌های نه چندان دور نخستین کشور صادرکننده به ایران آلمان بود. امروز جای آن را چین گرفته است. به نظر می‌رسد ایران به کالاهایی با کیفیت پایین‌تر عادت کرده است. نکته منفی دیگر این است که با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید هم هنوز شاهد تغییری در شرایط نیستیم و روال اشتباهی که در دولت قبل آغاز شده بود درحال تشدید شدن است.