بعد از شروع اجرای فاز اول قانون هدفمندی یارانه‌ها در سال 1389، لایحه بودجه سال 1390 آغازی برای ورود تبصره هدفمندی و تعیین سازوکارهای دولت برای اجرای آن بود.

از لایحه بودجه سال 1390 که در سال 1389 به مجلس رفت تا لایحه بودجه سال آینده، پنجمین باری است که قوائد مربوط به اجرای قانون هدفمندی یارانه ها نیز به سایر بخش های بودجه اضافه می شود و این درحالی است که از یک سو هیچ گاه بندها و تبصره های این قانون کاملا شبیه یکدیگر نبوده و اغلب میزان منابع و مصارف آن تغییر کرده است و از سویی دیگر آنچه که در طول این سالها گزارش شده بیانگر آن است که همواره درآمدهای پیش بینی شده با عدم تحقق همراه بوده و در بخش هزینه ای هم بیشترین منابع صرف توزیع نقدی شده و سهم سایر بخش ها نظیر تولید و یا بهداشت و درمان را به خود اختصاص داده است.با این حال عملکرد اجرای فاز دوم هدفمندی در سال جاری نشان داد که برخلاف سالهای قبل در کنار توزیع نقدی، بخشی از منابع پیش بینی شده برای بهداشت و درمان هم تخصیص داده شده و توزیع غیر نقدی هم در قالب حمایت غذایی از اقشار آسیب پذیر انجام شده است.

در ادامه این گزارش تغییرات بندهای مربوط به هدفمندی یارانه ها از ابتدای دهه 1390 که به بودجه وارد شده مورد بررسی قرار می گیرد که البته تصویب هر یک در حالی که تکلیف برای اجرای بند بند آن است. اما به معنای اجرای کامل در سال مورد نظر نیست و چنین نتیجه ای در این سالها حاصل نشده است.

درآمد 54 هزار میلیاردی برای سال 90

ماده (46) قانون بودجه سال 1390 با چهار بند کلی به هدفمندی یارانه ها اختصاص داده شده بود.

در این تبصره دولت مجاز شد تا سهم ماده (11) قانون هدفمندکردن یارانه ها یعنی 20 درصد خالص وجوه حاصل از اجرای این قانون که باید برای جبران آثار آن بر اعتبارات هزینه ای و تملک دارایی های سرمایه ای اختصاص می یافت را به ماده(7) یعنی سهم 50 درصدی برای توزیع نقدی و غیر نقدی و اجرای نظام جامع تامین اجتماعی اختصاص دهد.

همچنین مجلس به دولت این مجوز را هم داد که در سال 1390 سهم 30 درصدی تولید از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها را با رعایت جابجایی اعتبارات، تا 20 درصد کاهش دهد.

بر این اساس کل درآمد حاصله از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها 54 هزار میلیارد تومان تعیین شد که 50 هزار میلیارد تومان آن را بودجه شرکت ها و 4000 میلیارد تومان را بودجه عمومی دولت تشکیل می داد. بر این اساس سهم توزیعی خانوار و دولت و همچنین سایر کالاها و خدمات یارانه ای 40 هزار میلیارد تومان و سهم تولید 10 هزار میلیارد تومان مصوب شد.

در قانون بودجه 1390 تاکید شده بود که دولت نمی توانست قیمت انرژی و سایر کالاهای یارانه ای را بیش از 20 درصد نسبت به سال قبل از آن (1389) افزایش دهد.

همچنین اختصاص هر گونه وجهی برای اجرای قانون هدفمندی یارانه ها غیر از وجوه حاصل از محل اصلاح قیمت حامل های انرژی و سایر کالاها و خدمات موضوع این قانون به جز یارانه های مطرح در قانون هدفمندی ممنوع شد.

درعین حال دولت در اجرای قانون هدفمندی مکلف شده بود تا قیمت خوراک گاز واحدهای پتروشیمی را حداکثر65 درصد سبد صادراتی و سایر خوراک های واحد های پتروشیمی را بدون هزینه حمل و بارگیری بین 85 تا 95 درصد متوسط بهای محموله های صادراتی تعیین کند.

رشد 12 هزار میلیاردی درآمد هدفمندی در سال 91

اما عمده برنامه‌های دولت در اجرای قانون هدفمندی در سال 1391 در قالب ماده (44) و(45) قانون بودجه ابلاغ شد.

در این سال میزان درآمدهای هدفمندی در مجموع 12 هزار میلیارد تومان نسبت به سال 1390 افزایش یافته و به 66 هزار میلیارد تومان رسید.

این در حالی است که دولت می توانست تا 56 هزار میلیارد تومان از مجموع در آمد پیش‌بینی شده را به طور ماهانه و متوازن در هر ماه 4666 میلیارد تومان را از محل افزایش قیمت حامل های انرژی تامین کند.

همچنین در بخشی از بند مربوط به هدفمندی مصوب شده بود که تا سقف10 هزار میلیارد تومان از درآمد 66 هزار میلیاردی اجرای قانون هدفمندی از محل یارانه نان، برق و سایر کالا و خدمات مندرج در این قانون قابل تامین است.

بند (45) قانون بودجه سال 1391 نحوه هزینه کرد درآمدهای هدفمندی را تعیین می کرد به طوری که تا 48 هزار میلیارد تومان برای توزیع نقدی و غیر نقدی همچنین یارانه نان اختصاص داده شد.

10 هزار میلیارد تومان هم برای ماده (6) قانون هدفمندی یعنی به منظور اجرای سیاست های تشویقی و حمایتی برای ایجاد و گسترش واحدهای تولید نان صنعتی و کمک به جبران آثار اجرای این قانون در واحدهای تولید آرد و نان و ماده (8) یعنی پرداخت کمک های بلاعوض یا یارانه سود تسهیلات و وجوه اداره شده برای برخی بخشها به بیان دیگر کمک به تولید تعیین شده بود.

همچنین مقرر شد تا 6000 میلیارد تومان برای تحقق بند(ب) ماده (34) قانون برنامه پنجم توسعه که به ایجاد شاخص عدالت در سلامت و کاهش هزینه های مستقیم مردم تاکید دارد تعلق گیرد به عبارتی دیگر 6000 میلیارد تومان به بهداشت و درمان اختصاص یافت.

بند هدفمندی در سال 1391 که نسبت به سال 1390 پربارتر به نظر می رسید سهمی را هم برای بیمه بیکاران در نظر گرفته بود به گونه ای که 2000 میلیارد تومان از درآمد این بخش به صندوق بیمه بیکاری و حمایت از بیکاران متقاضی تعلق گرفت.

در این ماده به دولت تاکید شد که در اجرای قانون هدفمندی اختصاص و پرداخت هرگونه وجهی برای اجرای این قانون غیر از وجوه حاصل از محل اصلاح قیمت حاملهای انرژی و سایر کالاها و خدمات موضوع قانون هدفمندکردن یارانه‌ها و یارانه‌های موضوع این قانون، ممنوع است.

کاهش درآمد هدفمندی در بودجه 1392

قانون بودجه 1392 آخرین برنامه مالی بود که توسط دولت دهم برای کشور تهیه تنظیم شد، دولت تبصره مربوط به هدفمندی را در ماده های (80) و (81) قانون بودجه این سال قرار داد.

این در حالی است که کسب درآمد از محل اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها در قانون بودجه سال گذشته با ریزش 16 هزار میلیارد تومانی نسبت به سال 1391 به 50 هزار میلیارد تومان کاهش یافت. بر این اساس تا مبلغ 38 هزار و 800 میلیارد تومان از این منابع از طریق اصلاح قیمت حامل‌های انرژی به صورت متوازن و ماهانه قابل تامین بود.

همچنین دولت می توانست تا 11 هزار و 200 میلیارد تومان هم از یارانه‌های نان، برق و سایر کالاها و خدمات مندرج در قانون هدفمندی تامین کند. این در حالی است که دولت دهم تا زمان حضور خود در اداره کشور، فاز دوم قانون هدفمندی یارانه‌ها را اجرا نکرد و بر این اساس بخشی از درآمد پیش بینی شده در بودجه 1392 که می بایست از محل افزایش قیمت حامل های انرژی تامین می شد به دست نیامد.

اما هزینه کرد درآمدهای هدفمندی در بودجه سال قبل به این ترتیب بود که 41 هزار میلیارد تومان برای توزیع نقدی و غیر نقدی اختصاص یافت.

همچنین 4000 میلیارد تومان برای تولید و 5000 میلیارد تومان هم برای بهداشت و درمان در نظر گرفته شد.

در این بودجه هم تاکید شد که پرداخت هرگونه وجهی برای اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، غیر از وجوه حاصل از محل اصلاح قیمت حاملهای انرژی و سایر کالاها و خدمات موضوع قانون هدفمندکردن یارانه‌ها و یارانه‌های موضوع این قانون، ممنوع است.

بودجه 93 و ورود غربالگری

بودجه سال 1393 اولین برنامه مالی پیشنهادی دولت یازدهم بود که برخلاف سالهای قبل به موقع و در 17 آذر ماه به مجلس رفت اما با این تفاوت که دولت از قرار دادن تبصره هدفمندی در لایحه خودداری کرده و عنوان کرد که می خواهد در فرصت کافی ایرادات موجود در قانون هدفمندی یارانه ها که در سال های قبل در بودجه گنجانده می شده را به طور دقیق بررسی و اصلاح کند. ولی این موضوع که مورد پذیرش نمایندگان قرارنگرفت موجب شد تا دولت حدود 45 روز پس از ارائه لایحه بودجه، سازوکارهای هدفمندی را در قالب تبصره (21) به آن اضافه کند.

اما بعد از بررسی های انجام شده در مجلس، مفاد هدفمندی در تبصره (21) با شش بند کلی به تصویب رسید.

بنابراین گزارش، کل منابع اجرای قانون هدفمندی یارانه در قالب فاز دوم بالغ بر 59 هزار میلیارد تومان پیش بینی شد که 48 هزار میلیارد تومان آن را درآمد حاصل از اصلاح قیمت حامل های انرژی و حدود 11 هزار و 300 میلیارد تومان آن را منابع بودجه عمومی تشکیل می دهد. که نشان می‌دهد مجموع سقف منابع هدفمندی در سال جاری نسبت به سال گذشته حدود 9000 میلیارد تومان افزایش یافته است.

در تبصره (21) مقرر شد که حدود 10 هزار میلیارد تومان از منابع بدست آمده در اجرای ماده(8) قانون هدفمندی با اولویت کمک به تولید، بهبود حمل و نقل عمومی و بهینه سازی مصرف انرژی در واحدهای تولیدی و خدماتی و مسکونی هزینه شود که البته بعدها دولت سهم این بخش را به 5200 میلیارد تومان کاهش داد.

همچنین 4800 میلیارد تومان هم برای بهداشت و درمان و 2000 میلیارد تومان هم برای بیمه بیکاری و حمایت از بیکاران تصویب شد.

در این تبصره تاکید شد که صددرصد منابع حاصل از افزایش قیمت برق در سال 1393 تا 3500 میلیارد تومان به حساب خاصی نزد خزانه‌داری کل‌کشور واریز و به صنعت برق اختصاص یابد.

در عین حال که مصوب شد تا در شهرهای با جمعیت بالای یک میلیون نفر و یا آلوده به تشخیص سازمان حفاظت محیط زیست، عوارض خاصی به منظور مقابله با آلودگی محیط زیست و کمک به توسعه حمل و نقل عمومی توسط هیأت وزیران وضع و صددرصد مبالغ وصولی تا سقف 1100 میلیارد تومان به نسبت به وصولی هریک از شهرهای موصوف در اختیار همان شهر قرار گیرد.

اما هدفمندی در بودجه امسال هم خالی توزیع نقدی نبود و طبق توافق دولت و مجلس مجوز توزیع 42 هزار میلیارد تومان برای اجرای ماده(7) قانون هدفمندی که عمده آن توزیع نقدی و غیر نقدی بین خانوارها است نیز صادر شد. با این تفاوت که در بخش هدفمندی در قانون بودجه 1393 بندی متفاوت با سالهای دیگر گنجانده شد به گونه ای که در بند(و) تبصره (21) تکلیف شد تا یارانه نقدی تنها به سرپرستان خانوار‌های متقاضی که به تشخیص دولت نیازمند دریافت یارانه و مجموع درآمد سالانه آنها کمتر از رقم تعیین شده توسط دولت باشند، پرداخت شود.

همچنین مصوب شد تا افراد متقاضی دریافت یارانه نقدی باید در موعد تعیین‌شده به مراکز ثبت‌نام مراجعه و چنانچه پس از تحقیق مشخص شد که اشخاص با درآمد بیشتر از مبلغ تعیین شده اقدام به دریافت یارانه کرده‌اند به‌میزان سه برابر یارانه دریافتی جریمه شوند.

این در حالی است که این بند از این تبصره نیز در کنار تمامی بندها و تبصره های قانون هدفمندی تعیین شده در بودجه سالهای گذشته و امسال که تحقق نداشته و یا به میزان قانونی محقق نشده عملکردی نداشت.

هدفمندی در بودجه 94 با سقف درآمدی و توزیعی ثابت و حذف بند غربالگری

با توجه به اینکه هنوز قانون بودجه سال آینده به تصویب نرسیده، اما لایحه بودجه آن که در چند روز اخیر به مجلس ارائه شد حاکی از پیش‌بینی‌های دولت برای اجرای قانون هدفمندی یارانه باز هم در تبصره (21) بود.

همانطور که از عملکرد قانون هدفمندی یارانه ها در سال جاری قابل پیش بینی بود دولت در لایحه بودجه سال آینده تغییر چندانی در درآمد و هزینه های هدفمندی ایجاد نکره است.

براین اساس سقف درآمدهای ناشی از اصلاح قیمت حامل های انرژی نسبت به امسال در 48 هزار میلیارد تومان ثابت باقی ماند. که البته با در نظر گرفتن درآمد حدود 15 هزار میلیاردی این بخش تا نیمه اول امسال و پیش بینی درآمد حدااکثر 30 تا 32 میلیاری تا انتهای سال ، ثابت ماندن این درآمد نمی تواند به معنای عدم افزایش قیمت حامل های انرژی در سال 1394باشد چراکه درآمد تحقق نیافته تا 48 هزار میلیارد تومان جایی را برای رشد قیمت نسبت به سال جاری باقی می گذارد.

منابع دیگر درآمدی دولت در اجرای قانون هدفمندی یارانه ها به منابع بودجه عمومی که حدود 6300 میلیارد تومان تخمین زده می شود تعلق دارد که مجموع منابع در این بخش را به حدود 54 هزار و 300 میلیارد تومان می رساند که نسبت به امسال 5000 میلیارد تومانی کمتر است.

با این اوصاف منابع هدفمندی در سال آینده این گونه هزینه می شود که 5200 میلیارد تومان برای کمک به تولید، بهبود حمل و نقل عمومی و بهینه سازی مصرف انرژی در واحدهای تولیدی، خدماتی و مسکونی و جلوگیری از آلودگی محیط زیست اختصاص می یابد.

دولت بدون تغییر به رقم امسال حدود 4800 میلیارد تومان هم برای بهداشت و درمان درنظر گرفته و 1000 میلیارد تومان هم برای اشتغال جوانان اختصاص داده است. با این تفاوت که در تبصره سال آینده بند مربوط به 2000 میلیارد تومان بیمه بیکاری را حذف کرده است.

دربندی دیگر هم 1300 میلیارد تومان هم برای تامین بخشی از یارانه سود تسهیلات تامین مسکن حمایتی زوج‌های جوان، اقشار آسیب‌پذیر، روستاییان، ساماندهی مسکن در بافتهای فرسوده، سکونتگاه‌های حاشیه شهرها و مسکن مهر پیش بینی شده است.

بند مربوط به حمایت از صنعت برق هم پابرجاست با این توضیح که صددرصد منابع حاصل از افزایش قیمت برق و آب در سالهای 1393 و 1394 به حساب خاصی نزد خزانه‌داری کل کشور واریز و بر اساس مفاد ماده (8) قانون هدفمندی یارانه‌ها به صنعت آب و برق اختصاص می‌یابد.

همچنین در سال آینده هم حدود 42 هزار میلیارد تومان برای پرداخت نقدی و غیر نقدی تعیین شده که رقم آن نسبت به امسال ثابت است، اما با این اختلاف که در سال جاری نسبت به شناسایی افراد متقاضی و غربالگری آنها هم تاکید شده بود ولی در لایحه ای که برای سال آینده پیشنهاد شده تکلیف به غربالگری وجود ندارد.

در مجموع تبصره (21) قانون بودجه سال 1394 دچار ابهاماتی در تصمیم دولت برای ادامه اجرای قانون هدفمندی یارانه ها در سال آینده است که به طور یقین در حین بررسی آن در مجلس و توضیحات دولت روشن خواهد شد.