سازمان خوار و بارجهانی (فائو) در گزارشی با عنوان «غذا و تغذیه به زبان اعداد در سال 2014» وضعیت این دو بخش را در جهان ارزیابی کرد. در این ارزیابی بهترین رتبه‌یی که ایران توانست به دست بیاورد، رتبه پنجم جهان در تولید میوه و سبزی بود. از بدترین رکوردهای ثبت‌شده ایران در سال گذشته میلادی هم شاخص هزینه تولید در بخش کشاورزی است که باز رتبه پنج جهانی را به دست آورد. این گزارش همچنین مناقشه آب در کشاورزی را نیز به سهم خود فیصله داد؛ فائو می‌گوید ایران از نظر سهم استحصال آب برای مصرف در بخش کشاورزی در میان 20 کشور پرمصرف جهان با 92 درصد سهم قرار دارد. هرچند که در این میان توجه به تفاوت واژه «استحصال» در مقابل «مصرف» قابل توجه است.

بحران آب نه مختص ایران که معضلی جهانی است. در حال حاضر کمتر کسی است که نداند سهم بسیار کمی از آب موجود در کره زمین برای مصرف انسان در دسترس است. فائو نیز در گزارش سالانه خود تاکید کرده که از 2.5 درصد آب شیرین جهان، بیش از دوسوم آن در یخچال‌ها و غیرقابل استفاده و حدود یک‌سوم آن نیز زیر زمین است. 1.3 درصد باقی‌مانده در سطح زمین جاری است و تقاضای جهانی برای آب هم روز به روز در حال افزایش است. این شرایط قطعا برای جهان فشارآفرین است، به ویژه وقتی پای تغییرات آب و هوایی هم به میان آید.

عرب‌ها سردمدار مصرف آب در کشاورزی

فائو استحصال سرانه آب و همین‌طور استحصال سرانه آب در بخش کشاورزی را در جهان ارزیابی کرده و گزارش داده که کویت، امارت متحده عربی، عربستان سعودی، لیبی و قطر پنج کشوری هستند که بیشترین میزان استحصال آب را در بخش کشاورزی در سال‌های 2000 تا 2010 داشته‌اند.

ایران در میان 20 کشوری قرار دارد که در این سال‌ها بیشترین میزان استحصال سرانه آب را داشته؛ رتبه 13 ایران را جلوتر از کشورهایی مانند ترکمنستان، عراق و ازبکستان در این بخش قرار داده است. میزان استحصال آب در بخش کشاورزی هم ایران را در میان 20 کشور اول جهان قرار داد؛ با نزدیک به 92 درصد سهم از استخراج آب شیرین، رتبه کشور 19 است. کشورهایی مانند سومالی، افغانستان، نپال هم رتبه‌های اول را در این شاخص دارند.

رتبه پنجم ایران در هزینه‌های بالای تولید

هزینه‌های بالای تولید غذا یکی از مهم‌ترین تهدیدها و موانع بر سر راه امنیت غذایی در جهان است. هرچند که تنها هزینه تولید نیست که تهدید‌کننده امنیت غذایی است. در سال‌های اخیر در جریان بحران‌های اقتصادی، درآمدهای واقعی به طور متوسط کاهش پیدا کرد. این تغییر در کنار افزایش قیمت مواد غذایی می‌تواند شیوع گرسنگی و سوءتغذیه را با کاهش کمیت و کیفیت غذای مصرفی تشدید کند. ایران تازه‌ترین تجربه را در این بخش دارد؛ در دو سال گذشته با حذف یارانه‌ها از محصولات لبنی، مصرف آنها در جامعه کاهش یافت. به‌علاوه کشاورزان هم ممکن است که تمایل کمتری به سرمایه‌گذاری برای افزایش بهره‌وری داشته باشند. هرچند که فائو در این زمینه کورسوی امیدی به کاهش اخیر قیمت‌های مواد غذایی دارد.

این سازمان در گزارش خود به ارزیابی شاخص هزینه مصرف و تولید در بخش کشاورزی پرداخته و اعلام کرده که کشورهای آنگولا، ونزوئلا، گینه و ترکیه رتبه‌های برتر در بخش بالاترین هزینه‌های مصرف در قسمت کشاورزی را دارند و بلاروس، ونزوئلا، زامبیا، مغولستان، اتیوپی و ایران بیشترین امتیاز را در شاخص هزینه تولید کشاورزی به دست آورده‌اند.

بارقه‌هایی از بازار آنتی‌اکسیدان‌ها

با اینکه هزینه‌های تولید در بخش کشاورزی ایران بسیار بالاست و امکان تولید بهره‌ور و بهینه را به‌شدت کاهش می‌دهد اما میزان تولید میوه و سبزی در این کشور به قوت ادامه دارد. به گزارش فائو ایران رتبه پنجم را در میان تولیدکننده‌های برتر میوه و سبزی جهان دارد. ظاهرا تولید جهانی در این بخش از کشاورزی در سال‌های گذشته همواره در مسیر صعودی پرشتاب بوده ‌است. این رتبه ایران در حالی است که رتبه کشوری مانند ترکیه با شرایط یکسان جغرافیایی، 12 جهان است. پیش از ایران هم کشورهای روآنداف، گابون، غنا و اوگاندا قرار دارند. از آنجا که هزینه‌بری تولید در بخش کشاورزی این کشورها نیز دست‌کمی از ایران ندارد می‌توان دلیل تولید بالای این محصولات با وجود هزینه‌های بالا را به سنت کشت و کار در این کشورها و همین‌طور زودبازده و کم‌ریسک‌تر بودن این بازار در مقایسه با سایر بازارها نسبت داد.

از سوی دیگر، فائو خبر خوب دیگری نیز برای ایران در بخش تامین انرژی روزانه دارد. این شاخص میزان غذای در دسترس برای مصرف انسانی را با مقیاس کیلوکالری نشان می‌دهد. البته این معیار میزان غذای باقیمانده برای اعضای یک جامعه را بعد از کسر استفاده‌هایی مانند صادرات، صنعتی، غذای حیوانات و ضایعات اندازه‌گیری می‌کند. کشورهایی که بیشترین میزان تامین انرژی روزانه را در سال‌های 2009 تا 2011 داشتند کشورهای اتریش، بلژیک، ترکیه، امریکا و موتنه‌نگرو، ایرلند و لوکزامبورگ با بیش از 3500 کیلوکالری بوده‌اند. کشورهای قعرنشین هم موکزامبیک، بولیوی، زیمبابوه، یمن، کنیا و کنگو هستند. ایران نیز ظاهرا در میانه این دو دسته قرار دارد. ایران با 2980 کیلوکالری تا 3300 از کشورهای با جایگاه نسبتا خوب است. در حالی که کشورهای بسیار خوب 3320 تا 3785 کیلوگالری دسترسی دارند. همچنین به گزارش فائو، ایران در سال‌های 2010 تا 2014 توانست تعداد افراد درگیر سوءتغذیه را به صفر برساند.

کالاهای اساسی در چه وضعی است؟

وضعیت تولید غلات شامل گندم، برنج، جو، ذرت، گندم سیاه، سورگوم و ارزن نیز در ایران وضعیتی بینابین را نشان می‌دهد. به گزارش فائو کشورهای در حال توسعه در مصرف غلات در اوایل دهه 80 از کشورهای توسعه‌یافته جلو زدند و به سهم 61درصدی از مصرف جهان رسیدند. اما کاهش‌های اندکی در برخی کشورهای شرق و مرکز آسیا به ویژه در مورد برنج و گندم رخ داده است.

20 کشور برتر تامین‌کننده غلات در سال‌های 2009 تا 2011 کشورهای مصر، لسوتو، موراکو، بنگلادش مالی، گامبیا، آذربایجان، اندونزی، تونس، ترکمستان، ترکیه، افغانستان عراق بودند و اکوادور، سوییس، استرالیا، اسپانیا و هلند، از 20 کشور قعرنشین هستند. ایران نیز در این طیف از کشورهایی است که در میانه قرار دارد.

اما سهم ایران در تولید شکر و شیرین‌کننده‌های جهان سهم کمی است. سهم کشورهای مختلف در تولید نیشکر، چغندر قند، عسل و سایر شیرین‌کننده‌ها از دیگر شاخص‌هایی بود که فائو در سال گذشته میلادی بررسی کرد. مصرف شکر در کشورهای در حال توسعه در سال‌های گذشته به سرعت در حال رشد است؛ به طوری که هم‌اکنون این کشورها نزدیک به سه‌چهارم مصرف جهانی را دارند. مصرف در کشورهای با درآمد بالا متوقف شده که بیشتر به دلیل رشد سریع شیرین‌کننده‌های دانه‌دار در امریکا است.

مهم‌ترین تامین‌کننده‌های شکر در سال‌های گذشته کشورهای‌ ترینیداد و توباگو، کوبا، امریکا، سوییس بوده‌اند و کشورهایی که در قعر تولیدکننده‌ها جا خوش کرده‌اند نپال، کره شمالی، نیجریه و افغانستان هستند. سهم ایران نیز از این بازار بین 8.5 تا 11درصد بوده است.

وضعیت تولید گوشت در ایران هم شرایط مشابهی دارد. به گزارش سازمان خوار و بار جهانی، گرچه اقتصاد جهان در حال حاضر با سرعت بسیار کمتری در حال رشد است اما درآمدهای بالاتر باعث تغییر عادت‌های غذایی به سوی محصولات دامی شده است. این رویه در کشورهای در حال توسعه قوی‌تر بوده است. برای مثال مصرف گوشت در کشور چین 15 برابر شده است.

با این حال کشورهای لوکزامبورگ، آرژانتین و فنلاند از کشورهای تولیدکننده برتر بوده‌اند. ایران از کشورهایی است که 5 تا 10 درصد تولید جهان را هم‌ردیف با کشورهایی چون عراق، افغانستان، پاکستان و بیشتر کشورهای قاره آفریقا برعهده دارد.

اما در بخش تولید روغن ایران در قعر فهرست تولیدکننده‌های جهان قرار گرفته. کشورهای برتر تولیدکننده عمدتا کشورهای آفریقایی هستند و در میان 20 کشور در قعر تولیدکننده‌ها افغانستان، ایران، عراق، تاجیکستان آذربایجان، آرژانیتن و ونزوئلا قرار دارند. ایران شاید 1 تا 3 درصد تولید جهان را برعهده گرفته باشد.

محصولات لبنی به جز کره نیز مورد بررسی فائو قرار گرفت؛ مصرف این محصولات در مناطق مختلف بسیار متفاوت است که این مساله به فناوری‌های موجود، عادت‌های غذایی و هنجارهای فرهنگی باز‌می‌گردد.

با این حال تاکنون مصرف شیر بیشتر در کشورهای با درآمد بالا رایج بوده است. ایران 1 تا 3 درصد شیر تولیدشده در جهان را تولید می‌کند که گرچه آن را در قعر 20 کشور قرار نمی‌دهد اما سهم اندکی را با توجه به آنچه فعالان صنایع لبنی می‌گویند نشان می‌دهد. بزرگ‌ترین کشورهای واردکننده غذا در سال 2011 نیز به گزارش فائو، ‌کشورهای چین، امریکا، آلمان، ژاپن، هلند، انگلیس، فرانسه، ایتالیا، بلژیک و روسیه هستند و بزرگ‌ترین صادرکننده‌ها هم دوباره امریکا، برزیل، هلند، آلمان، فرانسه، ‌چین، کانادا بودند.


گروه غذا و دارو مریم بورقانی