شناخت تحولات بخش‌های گوناگون اقتصاد ایران و مقایسه آنها با یکدیگر به ویژه در دوران وفور نفتی و در شرایط سقوط درآمدهای نفتی یک ضرورت تمام‌عیار است تا برنامه‌ریزی‌ها منطبق با واقعیت‌ها باشد. برای این مقایسه‌ها چاره‌یی جز این نیست که از آمار و اطلاعات دقیق استفاده شود و به همین دلیل وظیفه بانک مرکزی و مرکز آمار ایران اهمیت قابل اعتنایی دارد. گزارش حاضر نشان می‌دهد در شرایط وفور درآمدهای نفتی به دلایل گوناگون بخش حقیقی اقتصاد در شرایط بدتری قرار گرفته است.

در ربع‌قرن اخیر پس از دوران سازندگی بعد از جنگ، اتفاق مهم اقتصاد ایران افزایش درآمدهای نفتی از سال1378 بود که دوره اقتصاد نفتی 90-1378 را رقم زد. مجموعه‌یی از سیاست‌گذاری‌ها و کژکارکردهای این دوره، کشور را به رکود تورمی کنونی رسانید. در دوره اقتصاد نفتی رانت‌جویی، سوداگری و سفته‌بازی بر کار و خلاقیت و کارآفرینی غلبه یافت. در این تحقیق براساس داده‌های حساب‌های ملی کشور که توسط بانک مرکزی منتشر شده است، وضعیت رشد زیربخش‌های اقتصادی کشور بررسی و طبقه‌بندی شده‌اند. اصطلاحات به‌کار‌رفته به‌شرح زیر مرور و تعریف می‌شوند:

تولید ناخالص داخلی: ارزش‌افزوده ایجادشده توسط همه عوامل و بخش‌های مختلف اقتصادی (ارزش مجموع کالاهای تولیدی و خدمات نهایی) در دوره زمانی معین (یک‌سال) تولید شده را بیان می‌کند.

درآمد (ارزش‌افزوده) حقیقی: اگر تولید ناخالص داخلی بر‌حسب قیمت‌های سال پایه (قیمت ثابت) اندازه‌گیری شود به آن تولید ناخالص حقیقی گویند. برای بررسی روند رشد (فیزیکی و بدون تورم ارزشی) اقتصادی از این شاخص استفاده می‌شود.

درآمد (ارزش‌افزوده): اگر تولید ناخالص داخلی با قیمت‌های همان سال مورد نظر (قیمت جاری) بررسی شود، به آن تولید ناخالص واقعی گفته می‌شود. این شاخص شامل هم رشد تورمی ارزشی و هم رشد فیزیکی اقتصادی است.

شاخص ضمنی تعدیل‌کننده: از تقسیم درآمد واقعی به درآمد حقیقی از این شاخص استفاده می‌شود. این شاخص در تحلیل تعیین درآمد، نقش فوق‌العاده مهمی ایفا می‌کند.

برندگان اقتصاد: زیربخش‌های اقتصادی که هم از رشد درآمد حقیقی (فیزیکی) و هم از رشد شاخص ضمنی تعدیل‌‌کننده (افزایش تورمی ارزشی) بالاتر از کل اقتصاد برخوردار بوده‌اند.

سودبرندگان اقتصاد: زیربخش‍‌‌های اقتصادی که فقط از رشد شاخص ضمنی تعدیل‌کننده بالاتر از کل اقتصاد برخوردار بوده‌اند. این گروه اگرچه از رشد فیزیکی کمتر از کل اقتصاد دارد، اما رشد ارزشی آن نسبت به کل اقتصاد افزایش یافته است. رشدکنندگان اقتصاد: زیربخش‌های اقتصادی که فقط رشد درآمد حقیقی (فیزیکی) بالاتر از کل اقتصاد داشته‌اند.

بازندگان اقتصاد: آنها که هم رشد حقیقی (فیزیکی) و هم رشد واقعی (ارزشی) آنها از کل اقتصاد عقب مانده است.

تغییرات شاخص‌های اقتصاد در این دوره به‌شرح ذیل هستند:

رشد شاخص تورم (بهای کالاها و خدمات): 5.3برابر

رشد شاخص بهای تولیدکننده: 5.5برابر

رشد دستمزد نیروی کار: 9.1برابر

افزایش بهای کالای وارداتی (ریال): 1.9برابر

رشد نقدینگی: 18.3برابر

تولید ناخالص داخلی حقیقی (قیمت‌های ثابت): 1.8برابر

تولید ناخالص داخلی واقعی (قیمت‌های جاری): 13.2برابر

شاخص ضمنی تعدیل‌کننده تولید ناخالص داخلی: 7.3برابر

گروه برندگان بزرگ اقتصاد، بخش‌های خدمات مالی و پولی (بانکی، بیمه و خدمات واسطه‌گری مالی)، مسکن و گاز هستند.

گروه سودبرندگان شامل بخش‌های نفت و خدمات عمومی است که با وجود رشد حقیقی کمتر از کل اقتصاد، رشد ارزشی بالاتری داشته‌اند.

فرآورده‌های نفتی به‌ویژه پس از اجرای طرح هدفمندی با رشد تورمی شدید روبه‌رو شده‌اند. خدمات عمومی که عمدتا توسط دولت ارایه می‌شوند شامل امور دفاعی، انتظامی و امنیتی (41درصد از کل)، آموزشی (14درصد)، بهداشتی (7درصد)، رفاه اجتماعی (16درصد)، فرهنگی (3درصد) و اقتصادی (18درصد) هستند.

هیچ‌یک از بخش‌های مولد کشور در گروه‌های برندگان و سود برندگان قرار ندارند.

پیشروان گروه رشدکنندگان به‌ترتیب شامل ارتباطات (20برابر رشد فیزیکی)، خدمات دلالان مستغلات (6.6برابر)، حمل‌و‌نقل ریلی (4.4برابر) صنایع ماشین‌آلات (عمدتا خودروسازی با 4.1برابر) و معادن (5.7 برابر) هستند.

احسان سلطانی