پدیده‌یی به‌نام خصوصی‌سازی برای نخستین‌بار در دنیا بعد از موج اولیه فروش دارایی‌های بریتانیا در اوایل دهه1980 بر سر زبان‌ها افتاد؛ اقتصاد کاملا دولتی ایران نیز در سال‌های اخیر به‌واسطه مشکلات مختلفی ازجمله کمبود منابع مالی برای توسعه، به صرافت خصوصی‌سازی افتاد که عدم مطالعات امکان‌سنجی صحیح و شتابزده بودن روند واگذاری‌ها مشکلات زیادی را به‌وجود آورد. یکی از دردناک‌ترین روندها در صنعت پتروشیمی اتفاق افتاد که واحدهای بسیار سودده پتروشیمی بابت رد دیون نه به بخش خصوصی واقعی بلکه به صندوق‌های بازنشستگی و خصولتی‌ها واگذار شد. دولت جدید با روی کارآمدن روندی متفاوت را در این واگذاری‌ها در پیش گرفت و جلوی واگذاری شرکت ملی تحقیقات و توسعه پتروشیمی گرفته شد. حالا قائم‌مقام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی کشور معتقد است که خصوصی‌سازی واقعی این صنعت اکنون در مجتمع‌های فاز 2 پتروشیمی عسلویه درحال شکل‌گیری است. محمدحسن پیوندی درجریان بازدید خبرنگاران از وضعیت این مجتمع‌ها می‌گوید: «پایه‌های جنبش دوم صنعت پتروشیمی اکنون در این واحدها زده شده است.» پایه‌هایی که درصورت به نتیجه رسیدن درآمد پتروشیمی در کشور را از 20میلیارد دلار به 40میلیارد دلار می‌رساند. چنین افزایش درآمدی حاصل افزایش تولید محصولات پتروشیمی از 60میلیون تن به 120میلیون تن در سال خواهد بود.

شاید اگر چند سال پیش گذرمان به واحدهای فعال کنونی در عسلویه می‌افتاد تصوری از اینکه اکنون چنین سازه‌های غول‌آسایی در این منطقه نمایان هستند، نداشتیم. روز و شب در عسلویه هر دو به‌واسطه صنعتی بودن منطقه زیبایی‌های منحصربه‌ خود را دارد. روزها بازی آفتاب با تاسیسات طلایی و نقره‌یی رنگ و آبی نیلگون دریا و شب‌ها چراغ‌های فازهای گازی و پتروشیمی و فلرهای روشن که هر بیننده‌یی را به خود میخکوب می‌کند. اما اینها تنها ظاهر ماجراست. برای ایران که در 100سال گذشته آرمان و ایده‌یی به‌نام «فاصله از خام‌فروشی» داشته است، توسعه واحدهای پتروشیمی مهم‌ترین گام برای نایل‌شدن به این آرمان‌هاست. اما اکنون قدم زدن در مجتمع‌های فاز 2 پتروشیمی عسلویه مانند این است که سفری در زمان کنیم و به چند سال قبل واحدهای اکنون به ثمر رسیده بازگردیم. واحدهایی که امید می‌رود هر روز بیشتر پیشرفت کنند تا در وضعیت رکود فعلی که تولید تنها راه خروج از آن است کشور را کمک کنند.

قائم‌مقام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌گوید: اگر اکنون در کشور به‌دنبال اقتصاد مقاومتی هستیم، ساخت پتروشیمی مرجان مصداق این امر است. مرضیه شاهدایی مدیر طرح‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی در این‌باره می‌گوید: «پتروشیمی مرجان با اینکه هنوز فاینانس نشده است اما تجهیزات عملی آن نصب شده است.» قراخانی معاون عملیاتی این پتروشیمی نیز می‌گوید که این واحد تا نیمه دوم سال95 به بهره‌برداری خواهد رسید. طبق گفته محمدحسن پیوندی برج‌های این واحد توسط سازندگان داخلی در خود منطقه عسلویه ساخته شده است که دستاوردی مهم محسوب می‌شود.

باوجود اینکه تنها 5 تا 6درصد نفت وارد صنعت پتروشیمی می‌شود، این صنعت 42میلیون تن کالا تولید کرده و مهم‌ترین صادرات غیرنفتی کشور را شامل می‌شود. چنین آماری نشان می‌دهد باید بیش از هرچیز در کشور منابع به سمت توسعه این صنعت سوق داده شود. با کاهش چشمگیر قیمت نفت در ماه‌های اخیر و رسیدن آن به حدود 50دلار کشورهایی که به خام‌فروشی وابسته هستند، مشخصا بیشترین ضرر را خواهند دید. اما این کشورها با افزایش ارزش‌افزوده به نفت‌خام و تبدیل آن به محصولات پتروشیمی خواهند توانست در هر مرحله درآمد خود را چند برابر کنند و همچنین برای کشوری مانند ایران که به‌شدت درگیر معضلی به‌نام «بیکاری» است، ایجاد شغل کنند. قائم‌مقام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در این‌باره معتقد است که ایران در وضعیت فعلی به جز کمبود منابع مالی که درصورت رفع تحریم برطرف خواهد شد با مشکل دیگری روبه‌رو نیست و ما تنها کشوری در منطقه هستیم که نیروی انسانی لازم 100درصد ایرانی را برای توسعه این صنعت دراختیار داریم.

اکنون صنعت پتروشیمی 60میلیون تن تولید دارد که تنها 42میلیون تن آن قابل بهره‌برداری است. این را محمدحسن پیوندی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «دلیل این فاصله این است که برای مثال 8میلیون تن ظرفیت تولید پتروشیمی در انتظار به نتیجه رسیدن فازهای گازی عسلویه است که تا پایان سال96 با تکمیل پارس‌جنوبی به نتیجه خواهد رسید، اما بخش دیگری نیز مربوط به دانش فنی و تعمیرات واحدهای پتروشیمی است که باید اکنون روی آنها تمرکز داشته باشیم و در پی رفع آنها برآییم.» او معتقد است: «فاز 2 پتروشیمی عسلویه در بدبینانه‌ترین حالت تا 5سال آینده به تولید خواهد رسید.» تولیدی که به‌طور قطع اگر بخش خصوصی با مطالعات دقیق و بازارسنجی صحیح در پی تکمیل واحدهای پایین‌دستی آن باشد، ظرفیت متحول کردن وضعیت اقتصاد کشور را در وانفسای فعلی دارد.

یکی از مهم‌ترین رویاهای بشر تاکنون داشتن شهرهایی به‌طور تمام و کمال صنعتی بوده است که در فیلم‌ها و بازی‌های مختلف نیز سعی در بازنمایی آن شده است. اکنون عسلویه ظرفیت این را دارد که با توسعه واحدهای مختلف و گسترش واحدهای پایین‌دستی در کنار هرکدام از آنها به چنین شهرهایی تبدیل شود. ایران به‌واسطه در دست داشتن وسعت زیادی از سواحل در خلیج‌فارس از موهبتی برخوردار است که نیازمند توجه بیشتر و همچنین عملکردی اصولی و اساسی است که به تولید و در نتیجه خروج از رکود برای کشور منجر شود. شنیدن اینکه اکنون توربین‌های نیروگاه پتروشیمی دماوند در فاز 2 کاملا داخلی توسط مپنا ساخته شده است. خبری مثبت تلقی می‌شود که نشان از وجود عزم و توانایی در داخل کشور دارد؛ هر چند به‌طور قطع تاثیرات مخرب تحریم‌ها در سال‌های گذشته بر صنعت نفت و به خصوص پتروشیمی بر هیچ‌کس پوشیده نیست. تاثیراتی که از تامین قطعات تا حمل‌ونقل محصولات آسیب‌هایی جدی به این صنعت نوپا و اشتغال‌زا در کشور وارد کرد. طبق اظهارات سمیعی مدیر اجرایی پتروشیمی دماوند آبگیری که در فاز 2 پتروشیمی عسلویه برای تامین آب این واحدها ساخته شده است از دستاوردهای با اهمیت است چراکه به نسبت آبگیر فاز یک مشکلات زیست‌محیطی را حل کرده است. همچنین کریدوری که واحدهای مختلف پتروشیمی در این فاز را قرار است در آینده به هم متصل کند از عظمت چشمگیری برخوردار است که با تکمیل شدن در آینده نقش مهمی در ارتباط این واحدها با یکدیگر بازی خواهد کرد. به گفته مجری طرح ایرانی‌ها در بتن‌ریزی این کریدور رکورد کره‌یی‌ها را زده‌اند. پتروشیمی‌های کاویان، مروارید، بوشهر، مرجان و دماوند اکنون گام‌هایی هرچند آهسته در ایجاد تحول بازی می‌کنند که برخی از آنها با به نتیجه رسیدن فازهای گازی عسلویه قطعا جدی‌تر خواهند شد. قائم‌مقام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی معتقد است که بعد از این وظایف بخش دولتی صنعت پتروشیمی بیشتر به سمت فضای سیاست‌گذاری خواهد رفت و از بنگاهداری فاصله خواهد گرفت. درهمین زمینه پیوندی در پاسخ به این سوال «تعادل» که آیا باتوجه به نقش حاکمیتی دولت در صنعت پتروشیمی در آینده و این مساله که آمارهای گمرک نشان می‌دهد تولیدات و صادرات پتروشیمی تاکنون از برنامه چندان مدونی تبعیت نکرده است، برنامه‌یی درازمدت برای تحول این صنعت وجود دارد، می‌گوید: «ما نقشه راه صنعت پتروشیمی تا افق1404 را ترسیم کرده‌ایم، برنامه ما این است که در آینده 67 پروژه زخمی پتروشیمی را به اتمام برسانیم. همچنین ما مطالعه و شناسایی کرده‌ایم که با شرایط موجود و پارس‌جنوبی چه خوراک‌هایی در دسترس است و باید بگوییم که متانول در آینده نقش نفتا را در کشور ما بازی خواهد کرد». او در ادامه می‌افزاید: «دلیل اینکه هنوز نقشه راه صنعت پتروشیمی را منتشر نکرده‌ایم این است که در انتظار طراحی آن در برنامه ششم توسعه و انطباق این دو طرح با یکدیگر هستیم چراکه نقشه راه نمی‌تواند مستقل از برنامه ششم توسعه باشد». ازسوی دیگر او مطرح می‌کند که هرچند درحال حاضر برنامه‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی رسیدن به تولید 120میلیون تنی درسال است این ظرفیت در صنعت پتروشیمی کشور وجود دارد که درصورت توافق ایران با گروه 1+5 و ورود سرمایه‌گذاران خارجی صنعت پتروشیمی «به سرعت» پیشرفت کرده و به تولید 180میلیون تن در سال برسد.

شاید خوشبینانه باشد اما وجود بارقه‌هایی از نگاه‌های متفاوت به صنعت پتروشیمی در یک‌سال اخیر امیدهایی را به پیشرفت رویانده است. برای مثال همواره یکی از جدی‌ترین ضعف‌های این صنعت در ایران عدم تمرکز بر واحدهای تحقیقاتی و بخش تولید و انتقال دانش بوده است اما اکنون مرضیه شاهدایی مدیر طرح‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی به «تعادل» می‌گوید: «اکنون تمرکز جدی بر این واحدها داریم و بعد از تکمیل شدن واحدهای فاز 2 نیز واحد R&D فعال خواهد شد». به‌نظر می‌رسد که مدیران و مسوولان کم‌کم به این مساله باور پیدا کرده‌اند که برای دستیابی به توسعه و پیشرفت با دوام دوری از نگاه صرف به منافع کوتاه‌مدت و داشتن نگاهی درازمدت‌تر در توسعه پروژه‌ها اهمیت جدی‌ای دارد. باوری که شاید بتواند آینده‌یی روشن‌تر از امروز برای کشور آسیب دیده ما رقم بزند و نفت را از بلا و نقمت به زمینه‌یی برای توسعه و پیشرفت جدی تبدیل کند.