رضا نورانی، رییس کنفدراسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران که از فعالان پرسابقه در حوزه صادرات محصولات کشاورزی است از روش‌هایی می‌گوید که در یکی دو سال پیش صادرکنندگان برای دور زدن تحریم‌ها از آن بهره بردند چراکه باید صادرات غیرنفتی به جهت حمایت از تولید انجام می‌شد. گلایه اصلی او اما از خودتحریمی‌هایی است که بیش از تحریم‌های ناعادلانه غرب بر اقتصاد کشور ضربه زده است. پس از تشدید تحریم‌ها کشتی‌های خارجی از ایران رفتند. یک کشتیرانی داخلی دولتی نیز داشتیم که به دلیل مقرون به صرفه نبودن فعالیت‌ها ادامه کار نداد. در چنین شرایطی انتظار از دولت آن بود که بخش خصوصی را برای تداوم تبادلات، حمایت کند. چراکه دور زدن تحریم‌ها برای بخش خصوصی کاری نداشت اما هزینه‌بر بود اما این حمایت اتفاق نیفتاد و ما مجبور شدیم کشورهای ثالث را پولدارتر کنیم مانند ترکیه و امارات. به هر حال نیاز به این داشتیم که محموله‌ها در یک کشور ثالثی تخلیه و بارگیری شود تا از تحریم‌ها بتوانیم عبور کنیم. این اتفاق، هم زمان بیشتری به ما تحمیل می‌کرد هم کیفیت کالاها را به دلیل گذر زمان بیشتر پایین می‌آورد و هم هزینه‌های ما را به‌شدت بالا می‌برد. در این شرایط دولت در کنار بخش خصوصی به عنوان یک حامی نقش خود را به خوبی ایفا نکرد. نورانی در این گفت‌وگو از آخرین آمارهای صادرات محصولات کشاورزی نیز خبر داد؛ ١٢ درصد افزایش در ١١ ماهه سال ١٣٩٣ نسبت به مدت مشابه سال قبل. اما او این افزایش را برای کشور کافی نمی‌داند. نورانی معتقد است باید در حوزه صادرات محصولات کشاورزی جهش داشته باشیم نه افزایش. مشروح گفت‌وگوی نورانی رییس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی، رییس کنفدراسیون صادرات و رییس انجمن حمایت از تولیدکنندگان محصولات ارگانیک را می‌خوانید:

در طول سال‌هایی که تحت فشار تحریم‌ها بوده‌ایم صادرات کشور نیز آسیب دیده است. اما این‌بار نمی‌خواهم این ماجرا را آسیب‌شناسی کنیم. به طور مشخص از شما می‌خواهم فرآیند صادرات یک محصول را پیش و پس از تحریم برای خوانندگان به تصویر بکشید.

برای من ثابت شد که در جریان تحریم‌ها می‌توان به خودکفایی رسید. اما تحریم‌ها آنجا آزاردهنده شد که ما خود را تحریم کردیم. این خودتحریمی‌ها خسارت‌هایی بیشتر از تحریم‌های بین‌المللی داشت.

در چه زمینه‌ای خودتحریمی داشته‌ایم؟

پس از اعمال تحریم‌ها دیدیم که کشتی‌های خارجی از ایران رفتند. یک کشتیرانی داخلی دولتی نیز داشتیم که به دلیل مقرون به صرفه نبودن فعالیت‌ها ادامه کار نداد. در چنین شرایطی انتظار از دولت آن بود که بخش خصوصی را برای تداوم تبادلات، حمایت کند. دور زدن تحریم‌ها برای بخش خصوصی کاری نداشت اما هزینه‌بر بود اما این حمایت اتفاق نیفتاد و ما مجبور شدیم کشورهای ثالث را پولدارتر کنیم مانند ترکیه و امارات. به هر حال نیاز به این داشتیم که محموله‌ها در یک کشور ثالثی تخلیه و بارگیری شود تا از تحریم‌ها بتوانیم عبور کنیم. این اتفاق ، هم زمان بیشتری به ما تحمیل می‌کرد هم کیفیت کالاها را به دلیل گذر زمان بیشتر پایین می‌آورد و هم هزینه‌های ما را به‌شدت بالا می‌برد. در این شرایط دولت در کنار بخش خصوصی به عنوان یک حامی نقش خود را به خوبی ایفا نکرد.

یک بار دیگر به فرآیند صادرات برگردیم. پیش از تحریم‌ها، تولیدات باغی و زراعی سورت و بسته‌بندی می‌شد، پس از دریافت مجوز بازرگانی، به بنادر رفته و با بارگیری در کشتی‌های خارجی به خاور دور و سایر کشورها فرستاده می‌شد. این فرآیند را پس از اعمال تحریم‌ها توضیح دهید.

وقتی تحریم شدیم تا رسیدن به بنادر کار طبق روال قبل انجام می‌شد اما دیگر کشتی خارجی وجود نداشت تا از طریق آن کالا را به سایر نقاط دنیا ارسال کنیم. بنابراین ناگزیر بودیم کالا را به کشور ثالث منتقل کرده و آنجا سوار بر کشتی‌های خارجی کنیم. این اتفاق هزینه‌های حمل را دو و حتی سه برابر می‌کرد. علاوه بر آن کالایی که ١٢ ساعته به مقصد می‌رساندیم پس از تحریم‌ها ١٢ روز در مسیر می‌ماند. یعنی کالا تا پیش از تحریم‌ها تا رسیدن به عربستان یا بحرین ١٢ ساعت بیشتر زمان نیاز نداشت اما پس از تحریم‌ها یک بار بارگیری می‌شد و به سمت امارات حرکت می‌کرد؛ آنجا دوباره فرآیند تخلیه و بارگیری به سمت کشورهای مقصد انجام می‌شد و زمان طی این فرآیند تا ١٢ روز افزایش می‌یافت. تحت تاثیر این جریان هم هزینه‌های حمل بالا می‌رفت و بر قیمت عرضه محصول نهایی تاثیر می‌گذاشت و همزمان باعث افت کیفیت محصول می‌شد به این ترتیب بازار هدف می‌توانست جای محصولات ایرانی را به سایر رقبا با کیفیت و قیمت مناسب‌تر بدهد. با این وجود ما صادرات را قطع نکردیم و به عنوان رگ حیات اقتصاد به آن نگریستیم.

گفته می‌شود برخی کشتی‌ها با عوض کردن پرچم خود برای حمل بار به بنادر ایران آمده و ایران هم در مقابل با استفاده از همین روش کالاهای خود را به دیگر کشورها صادر می‌کند. این موضوع نتوانسته ماجرای کوتاه شدن مسیرها را تا حدی حل کند؟

امروز بخشی از تحریم‌های کشتیرانی برداشته شده اما کماکان برای دور زدن تحریم‌ها ناگزیر به رفتن به کشور ثالث هستیم.

اینکه می‌گویید بخشی از تحریم‌ها برداشته شده منظور لغو تحریم بیمه کشتی‌هاست؟

ایران یکی از امن‌ترین دریاهای دنیا را دارد. شاید با تبلیغات منفی ذهن کمپانی‌های کشتیرانی را توانستند متاثر کنند اما در مجموع اگر مقایسه کنیم در سه دهه گذشته خلیج فارس از امن‌ترین دریاها بوده است. با این وجود کشتی‌های خارجی در طول تحریم هم آمدند و تبادلات مویرگی را انجام داده‌ایم.

شما از سال ٦٢ به امر صادرات پرداخته‌اید. آن سال‌ها هم ایران درگیر جنگ تحمیلی عراق بود. چه مشابهتی بین صادرات در آن برهه تاریخ با امروز وجود دارد؟

به هر حال در آن دوره نیز صادرات سختی‌های خود را داشت. درگیر دفاع مقدس بودیم و گاه جنگنده‌های عراقی در انجام کار مانع ایجاد می‌کردند اما آن زمان درگیر تحریم نبودیم و کشورها کالاهای ما را می‌پذیرفتند و مشکلاتی که امروز با آن دست به گریبان هستیم وجود نداشت. در جریان تحریم‌ها به نظرم کم‌کاری شد. ما خیلی بهتر و با ظرافت بیشتر می‌توانستیم از آن عبور کنیم. در همین دوران دیدیم به جای اینکه صادرکننده را تقویت کنند، گفتند باید پیمان ارزی بدهید یا گفتند ارز را باید مبادله‌ای بفروشید. در حال حاضر ثابت نگه داشتن نرخ ارز نیز شرایطی را مانند سال‌های پیش از سال ٩٠ ایجاد می‌کند. در آن دوره اجازه افزایش نرخ ارز متناسب با تورم را ندادند و سیاست تثبیت را در پیش گرفتند اما در سال‌های ٩٠ و ٩١ به ناگاه قیمت‌ها با جهش سه برابری مواجه شد. امروز هم همان روال در پیش گرفته شده است. اجازه افزایش نرخ را به طور سالانه و منطقی نمی‌دهند و صرفه صادرات را پایین نگه می‌دارند؛ بنابراین دور از ذهن نیست که دوباره با جهش نرخ ارز مواجه شویم. ما باید تراز تجاری‌مان را مثبت کنیم. هر زمان این اتفاق در اقتصاد ایران افتاد هم وضعیت تولیدکننده و هم تجارت مناسب خواهد بود. اما منفی شدن تراز بازرگانی نشان‌دهنده مشکل‌دار بودن تولید و صادرات است.

امروز و پس از عبور از دو سال تحریم، تراز بازرگانی در بخش کشاورزی چگونه است؟ یا به طور مشخص‌تر بفرمایید تحریم‌ها توانسته این تراز را در طول دو سال گذشته منفی‌تر کند؟

تراز از ابتدا منفی نبوده است و گاه در اثر سیاست‌های اشتباه تراز منفی می‌شود. بر اساس آخرین آمار یعنی صادرات ١١ ماهه سال قبل ١٢ درصد افزایش صادرات محصولات کشاورزی نسبت به دوره مشابه سال گذشته داشته‌ایم. اما این افزایش برای ما کافی نیست. ما باید برای رسیدن به وضعیت مطلوب جهش داشته باشیم نه افزایش. سال ١٣٩٢ به دلیل مشکلات سرمازدگی تولید کمتری داشته و به تبع آن صادرات کمی هم داشتیم. بنابراین افزایش صادرات سال ١٣٩٣ به مفهوم مناسب‌تر شدن وضعیت‌ تراز نیست. اگر بخواهیم مقایسه کنیم با صادرات نفت می‌بینیم که یک بشکه محصولات کشاورزی برابر با صادرات سه بشکه نفت ارزآوری دارد.

برای اینکه صادرات غیرنفتی به عنوان یکی از حیاتی‌ترین زیرساخت‌های اقتصاد رونق یابد ایجاد پایانه‌های صادراتی را چقدر موثر می‌دانید؟

پایانه‌های صادراتی در کشورهای پیشرفته از اساس و پایه‌های کار است. در این کشورها یا حتی در نمونه نزدیک به ما در امارات می‌بینیم که پایانه‌ها در گلوگاه‌های کشور یعنی متصل به فرودگاه‌ها یا بنادر ایجاد می‌شود. در این پایانه‌ها معمولا در طبقات مختلف نمایندگانی از اتاق بازرگانی، سازمان حفظ نباتات، سازمان استاندارد، وزارت بهداشت و تمام ارگان‌های مسوول در این زمینه مستقر هستند و صادرکننده با ورود به این مجموعه از یک طرف کالای خود را وارد و پس از طی تمام مراحل کار در کوتاه‌ترین زمان از طرف دیگر وارد بار هواپیما یا کشتی شده و صادر می‌شود.

یکی از چالش‌های امروز حضور رقبایی است که می‌توانند حتی جای بی‌رقیب‌ترین محصولات ایرانی مانند پسته، زعفران و خرمای ایران را در بازار جهانی بگیرند. عدم ثبت ژنتیکی محصولات و قاچاق و سپس کشت آن در کشورهای دیگر، نداشتن بسته‌بندی مناسب و کوچک و نداشتن مزیت‌های قیمتی پررنگ‌ترین موانع در بازار بین‌المللی محسوب می‌شود. برای این مشکلات ساختاری بخش چه راهکاری می‌توان اندیشید؟

شاید انحصار تولید خیلی از کالاها به ایران تعلق داشت اما امروز دیگر نمی‌توان جلوی پیشرفت دنیا را گرفت. نمی‌توان گفت چرا افغانستان با بردن پیاز ایران امروز به عنوان تولیدکننده در این بخش مطرح است و چرا اسپانیا به عنوان یک رقیب جدی در بازار زعفران دنیا خودنمایی می‌کند. نمی‌توان گفت چون روزگاری صادرکننده اول دنیا در زمینه پسته محسوب می‌شدیم نباید امریکا با تولید بیشتر و قیمت پایین‌تر وارد بازار شود. باید ما بیاموزیم چگونه گوی سبقت را از سایر رقبا ربوده و سهم بیشتری را در اختیار بگیریم. برای این کار نیز نیاز به برنامه‌ریزی و حمایت است که دولت باید انجام آن را عهده‌دار شود. تشکل‌ها نمی‌توانند برنامه‌ تدوین کنند و هنوز تشکل‌ها به معنای واقعی در کنار دولت‌ها قرار نگرفته‌اند. امروز که می‌بینیم چین بازار دنیا را قبضه کرده و تمام دولت‌ها از این اتفاق نگران و ناراضی‌اند، تمرکز این کشور برای افزیش صادرات کالاهای تولیدی‌اش است ولی ما هنوز سیاست‌های‌مان برپایه صادرات نفت اتخاذ می‌شود. امروز این ارقام صادرات و این تراز منفی با پتانسیل‌هایی که داریم برای کشور قابل پذیرش نیست .

به هر حال تشکل‌ها می‌توانند به عنوان یک پیشنهاددهنده در کنار دولت باشند. آیا پیشنهادی در این رابطه داشته‌اید؟

همین موضوعاتی که در این جلسه عنوان کرده‌ام پیشنهاد ما به دولت است. اینکه به اقتصاد غیرنفتی توجه بیشتری شود.

فارغ از این کلیات. آیا پیــشنهــادات جــزیی‌تر مثلا در زمینه حل مشکلات بسته‌بندی خرما دارید؟ تشکل شما به این شکل پیشنهادی به دولت داده است؟

کمک به اصلاح واریته‌ها مثلا در محصول خرما یکی از این پیشنهادات بوده است. باید واریته‌های مرغوب با واریته‌های هزینه‌بر جایگزین شود. یا در بخش کشمش که صادرات آن در هفت ماهه امسال منفی شده است باید زاویه دید صادراتی تغییر کند. به جای اینکه چهارکیلو انگور را به یک کیلو کشمش تبدیل کنیم می‌توانیم بازارهای جهانی برای صادرات تازه‌خوری انگور را هدفگذاری کنیم. یا در طول ٢٠ سال گذشته بارها عنوان کردیم که در بخش صادرات محصولات کشاورزی با کمبود کانتینر یخچالی مواجه هستیم اما تاکنون دولت برنامه‌ریزی و حمایتی نداشته است. در بحث صادرات به روسیه بارها این موضوع را عنوان کرده‌ایم که با توجه به تحریم روسیه، بازار این کشور می‌تواند پتانسل بالایی برای جذب محصولات ما داشته باشد. بسیاری از کشورها شبانه تیم‌های تجاری خود را برای عقد قرارداد به این کشور اعزام کردند اما در ایران برنامه‌ریزی دقیق و مناسبی صورت نگرفته است. روسیه امروز یک فرصت طلایی محسوب می‌شود اما ما به جای فرصت‌سازی، فرصت سوزی کرده‌ایم.

اگرموافق باشید ورودی هم به بحث محصولات ارگانیک داشته باشیم. شما از سال ٨٥ به عنوان رییس انجمن حمایت از تولیدکنندگان ارگانیک در ایران مشغول فعالیت هستید. نخستین چالش اصلی مطروحه این است که کارشناسان معتقدند برای داشتن مثلا شیر سالم، آب و هوایی هم که دام در آن پرورش می‌یابد باید عاری از آلودگی باشد تا بتوان شیر تولید شده را ارگانیک دانست. اما با توجه به آلودگی‌های فراوان در ایران این امکان فراهم نخواهد شد. به همین دلیل نام این محصولات را بدون مواد شیمیایی گذاشته و از به کار بردن اسم ارگانیک حذر می‌کنند.

اگر قرار باشد یک محصول کاملا ارگانیک که به گفته شما از آب و هوای غیرآلوده استفاده کرده باشد، داشته باشیم، باید بگویم در دنیا هم امکان تولید آن با توجه به حجم گازهای گلخانه‌ای و آلودگی‌های ناشی از سوخت فسیلی فراهم نخواهد بود. ولی نمی‌توانیم به بهانه اینکه کره زمین پاک نیست نام ارگانیک را تغییر دهیم چرا که خیلی استفاده‌های دیگر از این نام‌ها خواهد شد. اخیرا دیده‌ایم که محصولاتی با عنوان سالم، بیو یا جمو به بازار عرضه شده است. بنابراین نام ارگانیک همان طور که در مجامع بین‌المللی تایید شده باید مورد استفاده قرار گیرد چرا که محصول سالم و دیگر نام‌ها تعریف‌های جداگانه‌ای دارد. به عنوان مثال در محصول سالم می‌توان از مقدار مجاز از مواد شیمیایی استفاده کرد اما در تولید محصول ارگانیک به هیچ عنوان اجازه استفاده از مواد شیمیایی را نخواهید داشت. از این رو اینکه بگوییم چون کره زمین را بشر آلوده کرده نمی‌توان محصول ارگانیک داشت، در شرایط حاضر جهان قابل پذیرش نیست و در همان حد که می‌توانیم باید تلاش به تولید محصول ارگانیک داشته باشیم.

شما اشاره کردید به احداث باغ ارگانیک خود که از سه سال گذشته تاکنون دوره گذار را طی می‌کند. متخصصان هم تاکید می‌کنند که برای داشتن یک محصول ارگانیک یک دوره دست‌کم شش ساله زمان نیاز است تا از ابتدایی‌ترین مراحل تولید تا انتهای پروسه را ارگانیک کرده باشیم. با این توضیحات در حال حاضر می‌توان ادعا کرد در ایران محصولات ارگانیک تولید می‌شود؟

بله. ما ١٥ هزار هکتار سطح زیرکشت پسته‌های وحشی داریم در جاده ابریشم قدیم و منطقه سرخس که به منطقه صفر مرزی رسیده و به کشور افغانستان ختم می‌شود. افغانی‌ها خیلی زودتر از ما متوجه شدند که این محصولات ارگانیک هستند بنابراین از اتحادیه اروپا گواهینامه گرفتند و با خرید پسته‌های ما، آن را با عنوان پسته ارگانیک به دنیا می‌فروختند. نخستین کاری که انجمن انجام داد این بود که گواهینامه ارگانیک این ١٥ هزار هکتار را از اتحادیه اروپا گرفت. به این ترتیب با تشکیل تعاونی برای ١٧ روستایی که در این منطقه واقع شده بود، اشتغالزایی صورت گرفت. به غیر از آن انجیر استهبان هم در منطقه بکری به عمل می‌آید که صادرکنندگان توانستند برای آن نیزگواهینامه اتحادیه اروپا را دریافت کنند. در منطقه نیریز نیز انار با گواهینامه ارگانیک وجود دارد. به خاطر دارم در نمایشگاهی در دوبی کره‌ای‌ها کنسانتره انار ارگانیک عرضه می‌کردند. وقتی پرسیدم مگر شما انار دارید گفتند ما انار را از ایران می‌خریم و در کشورمان به کنسانتره تبدیل می‌کنیم. بخشی از زعفران، زرشک، عناب و گیاهان کوهی نیز در عرصه طبیعی ایران به صورت ارگانیک پرورش می‌یابند. در سال ٢٠١٢، ٨٣ هزار هکتار از اراضی در عرصه طبیعی ایران گواهینامه ارگانیک اخذ کرده‌اند. گمان می‌کنم در این دو سال نیز این اراضی از ١٠٠ هزار هکتار بیشتر شود که البته با توجه به ظرفیت کشورمان مثلا در منطقه استهبانات بتوانیم اعداد محصول ارگانیک را بسیار بیشتر از این افزایش دهیم. اما کار بسیار مهم دیگری که انجمن ارگانیک کرده این است که با رایزنی‌هایی توانستیم فدراسیون بین‌المللی ارگانیک که در امریکا، اروپا، هند و ژاپن هم دایر است وارد ایران کنیم و در حال حاضر با کمک اتاق بازرگانی در حال تدارک دفاتر آن هستیم. این قدم مهمی است چرا که می‌توانیم میزان محصولات ارگانیک ثبت شده را افزایش دهیم و کشورهای همسایه را هم در صورتی که محصول ارگانیک داشته باشند با آی‌فوم ایران تحت پوشش قرار دهیم.

به غیر از محصولات ارگانیک به‌صورت خودرو، محصولات تولید شده ارگانیک هم وجود دارد؟ آیا تقاضایی برای تولید این محصولات در انجمن مطرح شده است؟

حدود ٣٧ هزار هکتار از ٨٣ هزار هکتاری که اشاره کردم، عرصه طبیعی است و ٤٦ هزار هکتار باغات و مزارعی است که محصولات ارگانیک آن توسط پرورش‌دهنده‌ها تولید می‌شود. حتی واردات محصولات ارگانیک نیز آغاز شده است.

این محصولات قاعدتا باید وارد بازار شده باشد. از چه مراکزی می‌توان آن را تهیه کرد؟ آیا نشانه‌ای وجود دارد که مشتریان آن را از سایر محصولات تمیز دهند؟

فروشگاه‌هایی دایر کردیم که محصولات ارگانیک را به فروش می‌رسانند. قبلا روی محصول می‌نوشتند این محصول سالم و ارگانیک است اما شعار بود. امروز وقتی محصول ارگانیکی را می‌خواهید بخرید از فروشنده گواهی آن را درخواست می‌کنید و در صورت دارا بودن گواهینامه محصول مورد نظرتان را خریداری خواهید کرد. این محصولات در حال حاضر محدود است. اگر به سایت انجمن مراجعه کنید می‌توانید آدرس فروشگاه‌های مورد نظر را ببینید.

آیا این محصولات برند خاصی دارد؟

اینها با آرم انجمن به اسم IOA به فروش می‌رسد. زیر آرم نیز ١٨ رقم شماره شناسه وجود دارد. این شناسه را در سایت می‌توان وارد کرد تا از ارگانیک بودن آن اطمینان حاصل کرد.

قیمت این محصولات چقدر بیشتر از سایر تولیدات است؟

قیمت‌ها ٣٠ تا ٥٠ درصد از سایر محصولات بیشتر است اما در ایران این اضافه قیمت جا نیفتاده است. خیلی از محصولات با وجود ارگانیک بودن در حال حاضر با قیمت سایر محصولات در بازار عرضه می‌شود.

برخی مراکز به صورت غیرمجاز محصولات با پایه مواد شیمیایی را به اسم ارگانیک عرضه کرده و هزینه‌هایی بالاتر از مشتریان دریافت می‌کنند. چه ارگان و نهادی مسوول برخورد با این مراکز است؟

انجمن با سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان تفاهمنامه‌ای منعقد کرده که متخلفان را طی آن به تعزیرات حکومتی معرفی کرده و نسبت به جریمه یا پلمب واحد مزبور می‌توان اقدام کرد.

برش

وقتی تحریم شدیم تا رسیدن به بنادر کار طبق روال قبل انجام می‌شد اما دیگر کشتی خارجی وجود نداشت تا از طریق آن کالا را به سایر نقاط دنیا ارسال کنیم. بنابراین ناگزیر بودیم کالا را به کشور ثالث منتقل کرده و آنجا سوار بر کشتی‌های خارجی کنیم. این اتفاق هزینه‌های حمل را دو و حتی سه برابر می‌کرد. علاوه بر آن کالایی که ١٢ ساعته به مقصد می‌رساندیم پس از تحریم‌ها ١٢ روز در مسیر می‌ماند. یعنی کالا تا پیش از تحریم‌ها تا رسیدن به عربستان یا بحرین ١٢ ساعت بیشتر زمان نیاز نداشت اما پس از تحریم‌ها یک بار بارگیری می‌شد و به سمت امارات حرکت می‌کرد؛ آنجا دوباره فرآیند تخلیه و بارگیری به سمت کشورهای مقصد انجام می‌شد و زمان طی این فرآیند تا ١٢ روز افزایش می‌یافت.