بدون شک مهم ترین عامل در بروز و تداوم مناقشه هسته ای ایران عدم اعتماد متقابل طرفین (به خصوص ایران و آمریکا) نسبت به هم می باشد. تجربیات تلخ تاریخی و سوءبرداشت ناشی از عدم ارتباط برای بیش از سه دهه باعث شده طرفین نسبت به نیات، اهداف و رفتار طرف مقابل بی اعتماد باشند.

این بی اعتمادی (به خصوص از سوی ایران) آنقدر عمیق است که در حالی که هنوز توافقی حاصل نشده یکی از مهم ترین نگرانی ها درباره عدم پایبندی طرف مقابل به تعهدات خود و چگونگی مقابله با این امر است.

اگرچه گفتگوهای مستقیم و رو در رو، درک طرفین نسبت به هم را بیشتر کرده اما باید گفت همچنان بی اعتمادی جایگاه مستحکمی در ذهنیت آنها دارد. جان کری و اوباما وزیر خارجه و رئیس جمهور آمریکا در سخنان خود بعد از بیانیه سوئیس عنوان کردند: "این توافق بر مبنای تعهدات و اعتماد نیست، بلکه بر مبنای شواهد و راستی آزمایی است." معنای این سخن این است که آمریکا به آنچه ایران تعهد می کند اعتماد ندارد، بلکه به آنچه که راستی آزمایی می شود اعتماد دارد.

آقای دکتر ظریف وزیر خارجه ایران هم هفته پیش در برنامه نگاه یک صریحا گفت: "آمریکا قابل اعتماد نیست" و این سخن بارها از سوی دیگر مقامات نظام هم شنیده شده است. با این حال اگرچه همانطور که رهبر انقلاب فرمودند هنوز اتفاقی روی نداده و بیانیه سوئیس صرفا یک بیانیه مشترک مطبوعاتی بود، اما به نظر می رسد تحولی مهم در سیاست ایران نسبت به آمریکا شکل گرفته است.

تا پیش از این رهبر انقلاب بارها عنوان کردند که به مذاکره با آمریکا خوش بین نیستند. اما روز پنجشنبه ایشان جمله ای فرمودند که تاکنون سابقه نداشته است.

ایشان بار دیگر با تأکید بر اینکه مذاکره با امریکاییها فقط در مورد موضوع هسته ای است و نه هیچ موضوع دیگری خاطرنشان کردند: "البته مذاکرات درخصوص موضوع هسته ای یک تجربه است. اگر طرف مقابل از کج تابی های خود دست بردارد، این تجربه را می توان در مسائل دیگر ادامه داد. اما اگر طرف مقابل به کج تابی های خود ادامه دهد، تجربه قبلی ما در بی اعتمادی به امریکا تقویت خواهد شد."

پیش از این هم حسن روحانی در سخنانی بعد از بیانیه سوئیس با تاکید بر اینکه مذاکرات هسته ای پله اول برای تعامل سازنده با جهان است گفته بود: "ایران خواهان صمیمی و گرم تر شدن مناسبات خود با کشورهای دوست است. ما می‌خواهیم روابط خود را با کشورهایی که رابطه سرد داریم بهتر کنیم و حتی با کشورهایی که احیانا دارای تنش هستیم بدنبال رسیدن به پایان تنش و خصومت می باشیم چرا که این همکاری را به نفع همگان می‌دانیم."

رئیس جمهور روز پنجشنبه نیز به مناسبت روز ملی فناوری هسته ای صحبت چند روز پیش خود را تکرار کرد و گفت: "ما توافق هسته‌ای را اولین گام در مسیر تعامل سازنده با جهان می‌دانیم. هدف ما تعامل سازنده است که به نفع همه خواهد بود."

لذا به نظر می رسد با بیانیه سوئیس تحولی مهم در ذهنیت مقامات ایران شکل گرفته است. تحولی که نشان می دهد ایران حاضر است در صورتی که آمریکا به تعهدات خود پایبند باشد در سایر موضوعات نیز با این کشور مذاکره کند.

البته این تصور که با توافق هسته ای (اگر حاصل شود) یخ روابط ایران و آمریکا باز خواهد شد اشتباه است؛ اما قطعا چنین اتفاقی می تواند شکافی بزرگ در این یخ ایجاد کرده و زمینه را برای اعتماد بیشتر طرفین به یکدیگر در دیگر موضوعات فراهم آورد.

با این تفاسیر به نظر می رسد ایران آمادگی خود را برای آغاز تنش زدایی و بهبود روابط اعلام کرده است. اکنون نوبت آمریکا و شخص اوباما است که مشخص کند قصد دارد چه راهی را در پیش گیرد. اوباما به خوبی می داند که با برگ ایران (در کنار برگ کوبا) می تواند بیلان سیاست خارجی خود را دگرگون کند.

لذا باید منتظر ماند و دید آیا مناقشه هسته ای که خود زاییده عدم اعتماد میان ایران و غرب (به خصوص امریکا) است می تواند اعتماد را در نزد طرفین باز گرداند یا برعکس، این بی اعتمادی را تشدید خواهد کرد.

از این منظر بدون شک سرانجامِ مناقشه هسته ای نقطه عطفی در روابط ایران با غرب (به خصوص آمریکا) خواهد بود؛ حال یا به سوی احیای اعتماد و بهبود روابط و یا به سوی تعمیق بی اعتمادی و تیرگی روابط.


جلیل بیات - کارشناس ارشد روابط بین الملل